Lesbók Morgunblaðsins - 10.02.1979, Blaðsíða 8

EFSKYNSEMIN BLUNDAR
—N LEIKRIT
ÞJÚÐLEIKHÚSSINS UM
GOYA
STIKLAÐ Á STÓRU UM LÍF OG TÍMA ÞESSA SÉRSTÆÐA MEISTARA
í SPÆNSKRI MYNDLIST, 'SEM VANN MARKVERÐUSTU VERK SÍN
ERIR AÐ HANN MISSTI HEYRNINA Effir GTsla Sigurösson
Ógnin liggur í loftinu, Þad er verið
að útrýma frelsinu rétt einu sinni og
menn geta hlotið voðalegar kárínur
fyrir ógætíleg orð, — að ekki sé nú
talaö um ranga skoöun. Stutta stund
héldu menn að væri vor í lofti — líkt
og í Tékkóslóvakíu löngu síðar — en
svo dró fyrir sólina að nýju; einvaldur-
inn ætlar ekki aö líða neitt frelsiskjaft-
æði og hefur sína varðhunda út um
allt að sjá til Þess.
Þetta er gömul saga, — en Því
miður einnig ný. Hún hefur margsinnis
gerst og birst í allri sinni nekt á okkar
tímum. Alltaf er gerræðið einhvers-
staðar að láta draga fyrir sólina, —
úthrópa menn svikara, frjálsræðis-
bjálfa, endurskoðunarsinna og annað
pvíumlíkt. Enn viðgangast pyndingar
og fjöldi manna Þraukar í vonlítilli
fangavist fyrir Þær sakir einar aö hafa
óæskilega skoðun.
Leikrit Þjóöleikhússins um spánska
málarann Goya sem frumsýnt veröur 15.
febrúar, fjallar um þesskonar andrúm,
— þesskonar ógnartíma snemma á
síöustu öld, sem Spánverjar áttu eftir
að endurlifa svo eftirminnilega undir
gerræöi Francós.
Sviöiö er íbúöarhús og vinnustofa
Goya; þaö er síðla árs 1823 og málarinn
er oröinn aldraöur. Hann er gersamlega
heyrnarlaus og búinn að vera þaö í rúm
30 ár. Hann hafði verið hirömálari
konungs og opinberlega var hann þaö
enn, en ekki í náöinni lengur vegna
frjálslyndra skoðana og Fransaravin-
áttu. Hann er í átakanlegri einangrun,
— í fyrsta lagi vegna fötlunar sinnar og í
ööru lagi vegna þess aö fáir hitta hann
nú oröiö. Hann býr þarna með
barnsmóður sinni og sambýliskonu,
Leocadíu, sem er enn á besta aldri og
aöeins tveir tryggir vinir líta inn í hús
málarans ööru hvoru: Faðir Duaso,
handgenginn maöur konungi og læknir-
inn Arrieta, sem lært hefur fingramál til
þess aö geta tjáð sig viö Goya.
Ógnin steðjar aö og birtist í mynd
svartra krossa, sem krotaöir eru á dyr
málarans og boöa allt annaö en gott.
Hún birtist í mynd hermannanna, sem
standa á brúnni og sjást út um
gluggann. Hatrið liggur í loftinu; enginn
veit hvenær þessir varðhundar ryðjast
inn og fremja óhæfuverk.
Pólitískt tíöarfar haföi veriö um-
hleypingasamt. Napóleon lagði Spán
undir sig 1808; sjálfstæöisstríö brauzt
út og uppreisn í Madrid. Sex árum síðar
varö Ferdínand 7. konungur á nýjan
leik, en 1820 varö aftur uppreisn á
Spáni og afturhaldsstjórn Ferdínands
var rekin frá völdum. Þaö varð
smávegis hláka, ný og frjálslynd
stjórnarskrá tekin í gildi og meðal
þeirra sem sóru henni hollustu var
Goya. En áriö sem leikritiö gerist, 1823,
höföu Spánverjar enn mátt þola franska
innrás og enn var Ferdínand 7. settur í
hásæti. Hverskonar frjálsræöi var lamiö
niöur, menn fangelsaðir og rætt um aö
endurreisa hinn illræmda rannsóknar-
rétt. Þeir sem baöa sig í konungsnáð-
inni, smjaöra fyrir honum og gauka aö
honum „hollráöum" um raunverulega
og ímyndaöa andstæðinga.
í upphafi leiksins er heföarmaöurinn
Calomarde aö ræöa viö konung; þeir
ræöa m.a. um Goya og sjá í sjónauka
hús hans nálægt Segóvía-brúnni.
•
KONUNGURINN: Hirðmálarinn hefur
ekki komið aö bjóða mig velkominn,
síðan ég kom aftur frá Frakklandi fyrir
níu árum.
CALOMARDE: Nei, og ekki hirt launin
sín. Hann Þorir Það ekki.
KONUNGURINN: Hvaö skyldi hann
vera að gera?
CALOMARDE: Skjálfa á beinunum.
KONUNGURINN: Þessi aragónski
Þverhaus skelfur nú ekki svo auðveld-
lega á beinunum. Og hann hefur alltaf
veriö hroki. Þegar hann var beðinn um
að mála andlitiö á eiginkonu mína á
mynd hans af konungsfjölskyldunni,
svaraði hann pví til að hann gerði
aldrei breytingar á málverkum sínum
eftirá.
CALOMARDE: Fáheyrð ósvífni (og
síðar) Hann er ekki eins merkilegur
málari og af er látiö, herra. Teikningin
ónákvæm og óhreinir litir. Hann málar
konungborið félk án göfgi eöa
fegurðar...
(og stuttu síðar).
KONUNGURINN: (brosir) Hvaða refs-
ingu viltu handa Þessum fýlupoka?
Líflát, eins og Riego fékk?
CALOMARDE: (mjúklega) Þaö var
einmitt minningin um Þaö, sem
vaknaði hjá yöar hágöfgi við að lesa
bréfið.
(Bréf sem Goya haföi skrifað til vinar
síns og ritskoðunin komst í. G.S.)
KONUNGURINN: Hann nýtur mikils
álits.
CALOMARDE: Fyrir Þetta bréf á hann
ekki annað skilið en gálgann.
•
En „þessi aragónski þverhaus" hélt
sínu striki. Hann haföi keypt tvílyfta
húsiö, sem sást frá höllinni og vann þar
myndir eftir eigin geöþótta. Húsiö var
kallaö Quinta del Sordo (Hús hins
heyrnarlausa) en fáir höföu séö óhugn-
anlegar freskumyndirnar sem hann
málaði á alla veggi. Var maöurinn
geöveikur? Síðar var þeim flett af
veggjunum meö sérstakri tækni og eru
þær nú á Pradosafninu; kallaöar Las
pinturas negras, eöa „svörtu myndirn-
ar“.
Leikhúsgestir fá aö kynnast þessum
myndverkum, því þeim er varpaö á
veggina með sérstakri tækni, svo ein
getur hægt og rólega ummyndazt í
aöra. Þær eru í senn viöfangsefni
málarans í einsemd hans og mynda í
annan staö ógnvekjandi bakgrunn.
„Finnst þér þær ógeöslegar," spyr Goya
vin sinn lækninn, „stundum finnst mér
þaö sjálfum,“ segir hann. Eins og
löngum áöur málaöi Goya fólk. En þaö
var engin venjuleg stofulist, sem honum
lá á hjarta. Þarna var djöfullinn sjálfur
og fólkið eins og vofur, dauöinn í mynd
tannlauss gamlingja aö borða súpu,
örlaganornir, munkar, hundar og
ófreskjur. Litirnar eru dimmir og
þunglamalegir og teikningin express-
jónísk til aö undirstrika sem bezt
ákveönar kenndir.
Gangur leiksins veröur ekki rakinn
hér en þar lifir Goya í þessum fremur
óhugnanlega heimi innan fjögurra
veggja og mæöist í mörgu. Hann er
enginn „foli“ lengur og treystir ekki
alveg Leocadiu og smeykur viö þá
hugmynd hennar aö þau komi sér til
Fakklands. Eiginkona hans er látin;
þeim hjónum haföi orðið 20 b
auöiö, en aðeins einn drengur kon
fulloröinsára og kona hans — tet
dóttir Goya — kemur fyrir í leiknu
hvaöan var hann kominn þessi þ.,._
málari og hvernig hafði hann komizt á
tind metoröanna hjá sjálfum Spánar-
konungi?
FRANCISCO de PAULA JOSE GOYA
hét hann fullu nafni og fæddist í þennan
heim í marzmánuði 1746 í þorpinu
Fuendetodos, þar sem fátæktin ríkti
ein. Þorpiö er á skrælnaöri hásléttunni
noröur af Katalóníu, um 50 km frá
Saragossa. Faöir hans var af Baskaætt-
um; var handverksmaður og vann viö
gyllingar og þvíumlíkt í kirkjum. Móðirin
var aftur á móti af aöalsætt frá Aragon.
Vert er aö taka fram, aö drengurinn
Fransisco Goya var ekki eitt af þessum
nafnfrægu undrabörnum, sem viröast
fúlbinfarin í listinni um og fyrir fermingu
eins og Picasso til dæmis. En á
barnsaldri umgekkst Goya ákaflega
mikiö listiönaöarmenn og raunar lista-
menn einnig. Hann gekk í skóla í
Saragossa, sem munkar ráku, en hvort
sem þaö var vegna eigin löngunar eöa
annarra þá hóf pilturinn listnám hjá
José nokkrum Luzán, sem var lítt
kunnur staöarlistamaöur. Um frammi-
stööu hans þar er ekki vitað, en faöir
hans haföi áhuga á, að drengurinn yrði
eitthvaö meira en listiönaöarmaöur.
Sem sagí; Goya læröi aö teikna í
vinnustofu Luzáns, en ólíklegt er aö
kennslan sú hafi orðið haldgott vegar-
nesti. Hann viröist aungvu aö síöur hafa
veriö ákveöinn á þessari braut. Um þær
mundir réöi Karl III. fyrir Spáni; hann
var listunnandi og í mun aö hefja
spánska myndlist upp úr þeim öldudal,
sem mönnum fannst þá að hún væri í,
samanboriö viö fyrri tíð. Eftirsóttast af
öllu var þó aö veröa hirömálari og varla
var það uppörvandi fyrir spánska
listamenn, aö Karl III. réöi tvo kunnustu
málara ítala, Raphael Mengs og
Sjá nœstu
síðu