Lesbók Morgunblaðsins - 10.02.1979, Blaðsíða 10

GOYA
líf hans og tími — nokkur atriði'
í tilefni sýningar Þjóðleik-
hússins á leikriti Vallejos,
EF SKYNSEMIN BLUNDAR
Ein af „svörtu myndunum" úr Húsi heyrnleysingjans. Hér messar djöfullinn yfir nornum, en sambýliskonu
sína hefur Goya málað eina sér lengst til hægri.
A æfingu í Þjóðleikhúsinu: Rúrik
Haraldsson í hlutverki Arrieta læknis og
Helgi Skúlason í hlutverki fööur Duaso.
Giovanni Battista Tiepolo. Þeirra biöu
mikil verk og Mengs fékk frjálsar
hendur um val á innlendum listamönn-
um til aöstoöar. En hinn ungi Goya var
ekki tekinn í þann hóp.
Seytján ára og nú haröákveöinn í
framsókninni, sótti Goya um inngöngu í
San Fernando-akademíiö í Madrid. Þar
fékk hann ekki eitt atkvæöi og þegar
hann reyndi aftur, tvítugur að aldri, varö
útkoman nákvæmlega sú sama. Hann
mun samt hafa komizt í kynni viö helztu
listamenn höfuöborgarinnar á þessum
tíma, en flest af því sem þar fæddist í
nafni listarinnar, reis lítt upp úr
flatneskju meöalmennskunnar. Eldur-
inn, sem innra bjó meö Francisco Goya
var algerlega falinn.
Fátt merkilegt gerist á árunum upp úr
tvítugu, en hálfþrítugur er hann allt í
einu kominn til ítalíu og hlýtur þar önnur
verölaun í samkeppni á vegum Fagur-
listaskólans í Parma. Menn hafa gert
því skóna, aö augu Goya hafi opnast á
ítalíu, ekki sízt fyrir lit, sem akademism-
inn á Spáni var næstum búinn aö kála.
Svo virðist sem ítalíudvölin hafi styrkt
Goya mjög í áliti heima fyrir. Hann hefur
trúlega kynnt sér freskutækni á ítalíu og
ekki var hann fyrr heim komínn til
Saragossa en mörg verkefni lágu fyrir.
Hann geröi rétt þokkaleg verk í kirkjur,
sem nú hafa aöeins sögulegt gildi.
Merkilegast viö þaö og annaö, sem
Goya vann til þrítugs, er aö þessi verk
skuli vera eftir sama mann og málaöi
innblásin snilldarverk löngu síöar á
ævinni, svo sem aftökumyndina frægu.
Hann sezt aö í Madrid 1774, þá 28
ára og vinnur þá aö list sinni meö sama
tilbreytingarlausa tilþrifaleysinu og
samtímamenn hans. Ekkert kom þá frá
hendi hans, sem hugmynd gæti gefið
um veröandi stórmeistara, og síöar er
minnst sem eins í hópi risanna þriggja
úr listsögu Spánar. (Hinir eru El Greco
og Velázques).
Goya var þá kvæntur Josefu Bayeu,
systur hirömálarans Bayeu, og þarmeð
voru rétt sambönd fengin. Til þessa
höföu viöfangsefnin veriö trúarlegs
eölis, einkum freskur, en nú voru
framundan nýstárleg verkefni fyrir
sjálfan kónginn. Hallir voru þá gjarnan
skreyttar meö risastórum góbelínmynd-
um. Kóngur var orðinn leiöur á
endalausum biblíu- og goöafræöimynd-
um eftir flæmskum fyrirmyndum og nú
fékk hin konunglega góbelínvefstofa
skipanir um nýsköpun; veiöar, spánskt
hvunndagslíf og annaö af innlendum
toga skyldi nú prýöa hallarveggi.
Þaö fyrsta sem Goya vann af þessu
tagi, gaf ekki mikil fyrirheit. En sem
hann stendur á þrítugu, er líkt og veröi
hjá honurn töluverö umskipti; hann
tekur aö nota ólíka liti og áöur og sem
síöar veröa einkennandi fyrir hann. Og
á skömmum tíma hefur hann tekið
mikinn sprett, langt framúr kollegum
sínum í listinni.
Á 17 ára tímabili málar Goya sextíu
fyrirmyndir aö góbelínteppum og sækir
myndefniö í alþýðuskemmtanir í Mad-
rid, hinar vinsælu hátíöir, — las fiestas
— þar sem jafnvel aöalsmenn og
aristókratar gátu átt þaö til aö láta sjá
sig meö sauösvörtum almúganum.
Staöa Goya viö hirö Spánarkonungs
varö tryggari meö hverjum deginum,
enda hægt aö jafnast á viö þá, sem
helzt gátu veitt honum keppni. Aftur á
móti uppgötvaöi Goya andlegan heilsu-
brunn í verkum landa síns, Velazques,
og komst í feitt, þegar honum var
veittur aögangur aö listhirzlu konungs,
þar sem verk eftir Titian, Rafael, Van
Dyck, Rubens og Rembrandt voru bak
viö lás og slá ásamt meö meistaraverk-
um Velazques. Þau átti Goya að
endurvinna í grafík og geröi þaö, en
með heldur lélegum árangri og bersýni-
lega ekki hans sterka hliö aö vinna upp
eftir öörum.
„Ég heilsaði þeim meö handkossi;
aldrei áöur haföi ég veriö svo hamingju-
samur," skrifaöi Goya vini sínum um þá
stóru stund í lífi hans, þegar honum var
boöið aö hitta Karl konung IV. og
fjölskyldu hans. Af þeirri fjölskyldu átti
hann eftir aö mála stórkostlega mynd,
þar sem hann lýsir drottningunni á sinn
hátt og minnlr hún jafnvel á sumar
nornirnar, sem hann málaöi síöar;
tannlaus og vottar fyrir grænu í
andlitinu. En slíkur var vegur Goya
oröinn þá aö enginn minntist á þetta;
allir þóttust aö minnsta kosti vera harla
ánægöir. Veröandi eiginkona prinsins
er þarna viö hliö hans, en snýr andlitinu
undan, svo þaö sést ekki; enda haföi
prinsinn ekki valiö sér eiginkonu þá. í
leikritinu kemur fram, aö Ferdínand hafi
síðar beöiö Goya aö mála andlit konu
sinnar á réttan stað, en málarinn neitaö
því.
Fertugur var Goya fyrst búinn aö
finna sjálfan sig sem málari og tók
þá aö fara sínar eigin leiöir. Um leið
kynntist hann voldugum heföarmönn-
um, sem sumir hverjir uröu vinir hans
og velgjöröarmenn. Á hátindi sköpunar
sinnar var Goya á aldrinum 40—55 ára
og varö þó fyrir afdrifaríku áfalli 1792
þegar hann veiktist alvarlega og missti
heyrnina fullkomlega. Þar meö endaöi
hamingjusamasta skeiö hans í náöar-
faömi yfirstéttarinnar í Madrid, þar sem
hann haföi skreytt hallir greifanna meö
listaverkum og komizt til þráöra
metorða í akademíunni; metoröa, sem
uröu honum um leiö lítils viröi, því aö
hann þráöi þá umfram allt aö vera
frjáls.
Hann var vinnuhestur og lagði gjörva
hönd á margt: Opinber portret, myndir
af vinum sínum, börnum, fyrirmyndir aö
góbelínum, skreytingar, myndir trúar-
legs eðlis, freskur, teikningar og grafík.
Þó merkilegt megi viröast er fyrsta
opinbera portretmyndin af greifanum
Floridablanca — frægust fyrir klaufa-
skapinn, sem þar birtist og sýnir aö
Goya var lengi mistækur og ótrúlegur
munur á því versta og bezta frá hendi
hans. Eftir þessa slæmu byrjun, tók
hann portretmálverkið föstum tökum;
einfaldaði þaö mjög aö formi og lit og
vann hvert meistaraverkið á fætur öðru
á þessu vandasama sviöi. Lífið var
indælt og Goya baöaöi sig í frægöarsól-
inni þar til pólitískar blikur uröu á lofti
um 1790. Þá hurfu ýmsir vinir Goya í
hreinsunum Karls konungs IV. vegna
ótta hans viö frjálshyggjumenn. Og þar
kemur aö Goya segir hug sinn í bréfi til
gamals vinar: „Ég hef fengiö þaö inn í
kollinn, aö skylda mín sé aö lifa á
ákveöinn hátt og halda þeirri virðingu,
sem maöur á alltaf aö hafa.“ Þótt lífiö
viö spænsku hirðina gengi sinn gang,
leit Goya þaö allt saman meö sífellt
vaxandi gagnrýni.
Veikindin og heyrnarmissirinn uröu
Goya mikiö áfall. Verst var aö heyrnar-
leysinu fylgdu sárar höfuökvalir, suö og
stundum hljóö, sem hljómuöu innra
meö honum og trufluöu hann. Um leið
uröu þáttaskil í listsköpun hans og í
fyrstu verkunum, sem hann málaöi
heyrnarlaus og upp staöinn úr veikind-