Lesbók Morgunblaðsins - 07.07.1979, Blaðsíða 4

ASTIN
OG
TONLISTIN
Bókarkafli eftir Ivar Lo-Johansson
Hjörtur Pálsson þýddi
„Ástin og tónfistin“ er 42. kaflinn úr „Gelgjuskeiði“ eftir
sænska rithöfundinn Ivar Lo-Johansson, sem hann hlaut
bókmenntaverðlaun Norðurlandaráðs fyrir í vetur.
„Gelgjuskeiö“ er raunsæ lýsing á uppvaxtarárum Ivars
Lo-Johanssons. Hann hverfur par á vit bernsku sinnar og
æsku og sýnir lesandanum á persónulegan hátt inn í heim
hinna miklu pjóðfélagsumbrota, sem uröu í Svípjóö á
tveimur fyrstu áratugum pessarar aldar. Hann er einn hinna
mörgu, sem slitu upp rætur sínar og freistuöu pess að skjóta
peim aftur í nýjum jarðvegi. Einmanaleikinn og hópkenndin,
einstaklingurinn og fjöldinn, eru pau tvö skaut, sem allt
snýst um. Draumar gelgjuskeiðsins fá útrás í óviðráðanlegri
tjáningarpörf, leitinni að eigin tóni og tungutaki, sem brúa á
hið breiða bil milli kynjanna og leysa úr viðjum. Ekki skortir
heldur stórmennskudraumana, sem fylgja æskuárunum eins
og skugginn Ijósinu. í bókinni greinir frá ógnvekjandi
reynslu pilts, sem finnur engan frið á pessu viðkvæma
skeiði, en par eru einnig dæmi um Ijóðrænar og kímilegar
frásagnir úr lífsreynslusögu sveitadrengs. í lýsingu sinni á
atvikum og umhverfi hefur höfundurinn raunverulegt fólk og
ákveðna staði í huga. Hann forðast að fegra nokkuð eða
gylla, nema par sem frásögnin krefst pess, að hann skapi
hugblæ eða bregði upp mynd, lesandanum til glöggvunar.
Frásögnin er eins nakin og blátt áfram og hugsanlegt er,
eins og segir á bókarkápu.
„Gelgjuskeið“ er fyrsta bindi endurminninga Ivars
Lo-Johanssons, sem pó á að vera unnt að lesa út af fyrir sig.
Hjörtur Pálsson.
Heima höföu þau síöur en svo tekiö því
vel aö ég haföi látið skrá mig félaga í
bindindisstúkunni. Þaö voru margvíslegar
ástæður sem ollu því. Aldrei haföi neitt
þeirra starfaö í neins konar félagi. Á
höfuöbólinu haföi öll veraldleg félags-
starfsemi verið litin hornauga ef ekki
beinlínis bönnuð. Húsmennirnir og hjá-
leigubændurnir höföu aldrei bundizt
skiþulegum samtökum, og verkalýös-
hreyfingin sem einungis hafði gengiö
orörómur um, hafði liðazt í sundur í og
meö heimsstyrjöldinni. Baróninn og kona
fríherrans á höfuöbólinu heföu ekki þolað
vinnufólki sínu þess konar uþþátæki.
Bæöi aöalsfólkiö og undirsátarnir sjálfir
höföu óttazt nýjungar í öllum myndum.
Foreldrar mínir höföu vaniö sig á aö líta
á allt félagsmálafólk sem óæöri mannteg-
und. Merki á frakkakraga vakti mikla
tortryggni. í nágrenni höfuðbólsins höföu
þau drukkiö í sig og flutt þaöan meö sór
vantrúna á tilraunir smábændahóþanna
og fólksins í þorgunum kringum járn-
brautarstöövarnar til þess að stofna meö
sér samtök. Fyrir utan góötemþlarastúk-
una voru þaö ekki aöeins verkamanna-
félagið, Bláa bandiö og litla íþróttafélag-
iö, heldur kauþfélag aö auki. Foreldrar
mínir vildu sýna sjálfstæöi sitt meö þvi aö
verzla hjá kauþmanninum í staöinn fyrír
aö fara þangað, því að þaö hefðu
húsbændurnir á höfuðbólinu gert.
Eins og raun var á þegar þau þorðu
ekki að kjósa viö neins konar kosningar
af einskærum ótta viö aö fara vitlaust aö,
þannig fór þeim líka í sambandi við
félögin. Þau voru dauöhrædd viö aö
veöja á rangan hest.
Orsökum félagsfælninnar haföi enginn
velt fyrir sér aö gagni. En viö almennan
ótta viö þaö aö hvers konar félagslff gætl
leitt unga fólkið á villigötur, bættust míklu
einstaklingsbundnari áhyggjur. Hvaö mér
viövék var móöur minni afar illa viö aö
þaö liti út fyrir að ég yndi mér ekki heima
á sunnudögum, heldur þyrfti aö fara á
fund í félagi, sem í þokkabót hét Heimiliö.
Fólk ætti eftir aö hafa orö á því. Hún áleit
stolti sínu misboðiö meö því aö ég skyldi
taka gerviheimili fram yfir hiö eina og
sanna heimili mitt. í þessu sambandi
skipti þaö engu máli aö þetta var
bindindisfélag. Meö leikritinu sem ég
haföi látið mér detta í hug aö semja og
sýna, og sem þau höföu talsvert heyrt
talaö um, fannst móöur minni líka að ég
heföi orðið mér til skammar og „haft í
frammi fíflalæti".
— Almennilegur karlmaöur fær sér í
staupinu, og hann þarf ekki aö láta neinn
félagsskap hjálpa sér til þess aö segja
nei, sagöi bróöir minn, og þetta var
ríkjandi skoðun sem pabbi heföi melra aö
segja skrifaö undir, ef hann heföi kunnaö
aö skrifa.
Tákn þess aö einn góöan veðurdag
myndi ríki góötemplara teygja sig um
allan heim, merkiö meö hnattmyndinni,
sem ég haföi í horninu á jakkakraganum
mínum, kallaöi yfir mig fyrirlitningu,
einkum hjá bróöur mínum.
— Ætlarðu ekki að fá þér merki á
nærskyrtuna líka? Um tilgang minn meö
því aö ganga í góðtemplarastúkuna, fyrir
utan þaö aö fá aögang aö bókunum í
bókasafninu og vera innan um fólk, þoröi
ég sízt af öllu að láta nokkuð uppi. Það
var draumur minn aö geta aö minnsta
kosti komizt í nálægö viö Lydiu Backe. En
hún var þegar hér var komiö sögu orðin
frægöarmanneskja í sveitinni, sóttl söng-
tíma hjá orgelleikara, söng stundum
svolítiö sjálf á góðgerðasamkomum, og
þeir sem vit höföu á spáöu henni bjartri
framtíð sem söngkonu.
Tilraun mín til þess að vekja athygli
hennar á mér meö því aö setja á sviö
sjónleikinn konur Málms veiöimanns
virtist engan árangur hafa boriö. Þegar
viö í góötemplarastúkunni fórum í hring-
leiki, til dæmis viö lagið Á himni stjarnan
skæra skín, og strákarnir vöidu sér
konur, foröaöist ég eins og heitan eldinn
aö kjósa mér hana. Þaö var oftast þannig
sem klaufalegur strákur sýndi aö hann
lagði hug á ákveöna stúlku. Lydia virtist
ekki einu sinni hafa tekið eftir því. Ég
þoröi sjaldan að ávarpa hana. Hún stóö
allt of hátt, var ailt of falleg, allt of
umsetin af öðrum til þess aö ég dirfðist
aö fara ö keppa viö alla vonbiöla hennar.
Ég haföi enga fyrirhöfn sparaö viö aö
velta fyrir mér framtíöarhorfum og frægð
Lydiu Backe. Óperur og meiriháttar
sönglög virtust liggja samanundin eins og
hnyklar í hálsinum á henni. í átthögum
sínum var hún þegar oröin fræg söng-
kona. Heimasveit sína sem var ööru
hvoru megin viö hundrað ferkílómetrar
aö flatarmáli var hún þegar búin aö
leggja aö fótum sér. „Hún hefur rödd sem
á eftir að duga henni til þess aö fást viö
allra vandasömustu vlöfangsefnin“, hafði
fólk sagt. Ég heföi setzt viö aö reikna.
Allt yfirborö jaröar var um þaö bil fimm
hundruö og tíu milljónir fermetra og þar
af voru sjötíu af hundraði höf, las ég í
landafræðibók. Drögum höfin frá. Að
veröa heimsfrægur hlaut aö tákna aö
vera þekktur á þeim svæöum meglnlanda
jaröar sem byggö voru siðmenntuöu
fólki. Þar meö gat ég nokkurn veginn
reiknaö út, hve fræg hún gat hugsanlega
oröiö. Enginn haföi beöiö mig aö fara út í
þessa útreikninga, en ég geröi þaö samt
og mest til þess aö fá örlitla hugmynd um
hve mikiö erfiöi ég gat á mig lagt til þess
aö komast í nálægö viö hana.
Loks sá ég aö eina leiöin tii þess aö
vekja áhuga á mér hjá Lydiu Backe var
aö láta mér einhverjum hætti draga til
tíöinda á sviöi tónlistarinnar. Ekkert sviö
stóö mér fjær en einmitt þaö. Ég var
ómúsíkalskur með öllu, og ég heföi átt aö
láta mér þaö aö kenningu verða, þegar
ég þóttist hafa uppgötvaö leyndardóm
söngsins í skólanum en fékk löörung fyrir
vikiö. í þeirri trú aö þrátt fyrir allt myndi
ég hafa heppnina meö mér skellti ég mér
útí þessa nýju tilraun mína af eins konar
sjálfseyöileggingarhvöt.
Þaö rifjaöist upp fyrir mér hvernig ég
haföi unnið ótvíræöan sigur meö því aö
gera tilraunina meö Ijósmyndavélinni. Ég
var lengi búinn aö geyma stóran, fínan
vindlakassa. Einhverjir fínir menn sem ég
haföi aldrei þekkt voru fyrir löngu búnir
að reykja upp vindlana. Ég haföi geymt
kassann loksins vegna. Þaö var á því
falleg blómarós þaöan sem tóbakiö vex.
Ég sagaöi tvær rifur upp í lokiö og límdi
þaö svo viö hinn hlutann af kassanum,
sem ég bjó til háls á úr priki meö bæöi
skrúfum og strengjum. Þar meö var ég
búinn aö veröa mér úti um fiölu. Streng-
irnir voru úr misgildum vafningsvír.
Bogann haföi ég gert úr einiviöarteinungi
og taglhári og boriö á þaö trjákvoðu. Þaö
var eins og stæöi upp af honum rykský.
Mér tókst meö erfiöismunum aö stilla
strengina og særa fram röö af gjallandi
urghljóöum meö því aö bera nógu mikla
trjákvoöu á taglhárið í boganum. Ég taldi
mér trú um aö ég væri tónsnillingur.
Staðráöinn í aö láta hvorki efa né
áhyggjur aftra mér gekk ég beint til Lydiu
Backe einn sunnudag eftir fundinn í
stúkunni þegar hún var rétt búin aö
syngja Sjá þann hinn mikla flokk sem
fjöll.
— Gætiröu ekki komið heim til mín
einhvern sunnudag. Þá gæti ég spilaö á
fiölu og þú sungiö?
— Kanntu á fiölu? spuröi hún undr-
andi, því aö þaö haföi henni aldrei dottiö í
hug.
— Ojájá. Ég hef bara ekki viljaö vera
aö tala neitt um þaö.
— Meira aö segja á fiölu? sagöl hún
opinmynnt og lét skína í hvíta og aödáan-
lega jafna tannaröö. Fiölu, sem er erfiö-
ast af öllu?
Ég áleit aö enn um sinn væri viö hæfi
aö sýna ofurlitla hógværö.
— Nokkurn veginn. Svona eftir atvik-
um.
— Þaö væri gaman aö heyra, sagöi
hún himinsæl. Ég get litiö inn sem
snöggvast einhvern sunnudaginn, þegar
ég verö úti aö hjóla hvort sem er.
Ég var í sjöunda himni yfir því aö hún
virtist vita hvar ég átti heima og yfir
loforöinu sjálfu. Mér fannst ég svífa á
dúnskýi hátt uppi á heiöinu bláa.
En mér var Ijóst aö ég varö aö æfa mig
áöur en hún kæmi. Um kvöldiö settist ég