Lesbók Morgunblaðsins - 25.08.1979, Blaðsíða 4

Fyrir sosum hálíri öld hefði þessi mynd engan veginn verið dæmígerö
um það starf sem fram fór í Háskóla íslands, en hún er það að ýmsu
leyti nú. Þetta endurspeglar þau stakkaskipti sem Háskólinn hefur
tekið og eiga rætur að rekja til róttækra breytinga á þekkingu manna
og þekkingaröflun.
sjaffur hefur tekið á svipuðum tíma, en
þau eru einmitt einn spegill þess sem ég
kalla einu nafni breytta þekkingu og
breytt viöhorf til þekkingar.
Varla þarf aö fjölyrða um það hversu
þekking nútímans hefur margfaldast aö
magni og jafnframt grelnst í sífellt fleiri
vísindagreinar og sérgreinar. Sumar ný-
legar greinar hafa ennfremur reynst mjög
gróskumiklar og rutt sér ört til rúms í
heimi þekkingarinnar, svo sem líffræöi,
sálarfræði, félagsfræði o.s.frv.
í eina tíö var þaö grundvallarviöhorf
ríkjandi í skólakerfinu aö þekkingin væri
fyrst og fremst staöreyndasafn. Til þess
aö fá á sig þennan eöa hinn stimpil
skólanna (unglingapróf, landspróf,
sveinspróf, stúdentspróf, lögfræðipróf
o.s.frv.) þurfti nemandinn aö tileinka sér
ákveöiö mengi af staöreyndum. Skemmst
er frá því aö segja aö fyrrgreind þróun
þekkingarinnar hefur ásamt ööru gerbylt
þessu viöhorfi. Þannig gætu jafnvel
mestu viskubrunnar þjóöarinnar ekki
sagt viö ungmenni í framhaldsskólum
þaö sem forverar þeirra sögöu í reynd
fyrir 50 árum: „Þetta hérna staðreynda-
safn er þaö sem ég kalla almenna
menntun eöa þekkingu: far þú og tileink-
aöu þér þaö og þér mun veitast aögangur
að brunni viskunnar vestur á Melum."
Eölilegt svar skólanna viö þessari
þróun þekkingarinnar hefur einkum veriö
tvíþætt. í fyrsta lagi er lögö vaxandi
áhersia á aö þjálfa nemendur í almennum
aöferöum í staö minnisatriöa, gera þá
hæfari í tjáskiptum og samvinnu o.s.frv.
Ef nám er fólgið í aöferöum skiptir minna
máli hvert námsefnið er. Þannig tengist
þetta viö hitt atriöiö, valfrelsið: Nemend-
um er að vissu marki gefinn kostur á aö
velja sér námsefni þannig aö saman fari
áhugi þeirra á viökomandi efni og e.t.v.
fyrirætlanir þeirra um nám og starf í
framtíöinni.
Jafnframt því sem þekkingin sjálf hefur
breyst hafa oröið róttækar breytingar á
viöhorfum samfélagsins til hennar, ekki
síst hér á íslandi. Koma þessar breytingar
m.a. fram í fyrrgreindum tilvitnunum í álit
Háskólanefndar. Mönnum er sem betur
fer smám saman aö veröa Ijóst aö víötæk
þekking og menntun þegnanna er óhjá-
kvæmileg forsenda þess aö sjálfstætt
þjóðfélag fái þrifist á íslandi til frambúö-
ar. Þetta er nátengt hinni margumtöluöu
þörf atvinnuveganna fyrir almenna og
sérhæföa menntun, sem vekur síðan m.a.
þá spurningu hvort einstökum atvinnu-
vegum sé sinnt meö eöliiegum hætti í
skólakerfinu, en aö henni kem ég síöar.
Margir mundu ætla aö háskólakennar-
ar heföu framar öörum fullan skilnlng á
gildi þekkingar og menntunar fyrir ein-
stakling og samfélag. Þaö skýtur þvi
óneitanlega skökku viö ef sumir þeirra
ætla aö ganga fram fyrir skjöldu til aö
hamla gegn þeirri aukningu og endurnýj-
un þekkingarinnar sem felst í aukinni
aösókn aö framhaldsskólum og háskóla
og í breytingum á kennsluháttum. Ég
vona svo sannarlega aö ég hafi misskilið
þessa starfsbræður mína og þeir sam-
sinni því aö okkur beri þó aö minnsta
kosti aö reyna aö snúa hjólinu áfram en
ekki aftur á bak.
Ég dreg aö lokum saman þaö sem óg
vildi sagt hafa í pessum kafia greinar-
ínnar: Þær breytingar sem oröið hafa á
námsefni og kennslutilhögun mennta-
skóla og annarra framhaldsskóía eru
eólileg afleiöing af aukinni og breyttri
þekkingu manna sem og nýjum viðhorf-
um til þekkingarinnar i samfólaginu.
Enn má Þó meö sanni segja að betur má
ef duga skal, einkum aö því er varöar
verk- og tæknimenntun er tengist
framleiósluatvinnuvegunum.
Hvers konar háskóla:
Fílabein eða félagstengsl?
Svokallaöir háskólar hafa veriö býsna
margvíslegir í sögu og samtíö, allt frá því
er Plató stofnaöi Akademíuna í Aþenu
foröum tíö. Þótt viö takmörkum viöfang
okkar viö samtímann er myndin samt
nógu fjölskrúöug. Sumir íslenskir háskóla-
menn hafa lagt stund á bundiö nám
undir ströngum aga, t.d. í verkfræðihá-
skólum sem kallast „höjskole" eöa
„Hochschule" á Noröurlandamálum og
þýsku, til aögreiningar frá „universitet".
Aörir hafa stundaö frjálslegt sjálfsnám í
raunvísindum eöa hugvísindum viö evr-
ópska háskóla. Sumir hafa sótt menntun
sína í risastór bákn sem taka yfir næstum
öll sviö mannlegrar þekkingar og hug-
mynda, en aörir hafa sótt heim litla
sérskóla sem takmarkast viö ákveöna
sérgrein. Og inntökuskilyrði þessara
skóla eru auövitaö meö ýmsum hætti.
Sama máli gegnir og um þann grundvall-
arþankagang sem ríkjandi er í skipulagi
og framreiöslu námsefnis, kröfum tii
nemenda eftir aö inn er komlö o.s.frv.
Þaö er því ekki aö ófyrirsynju sem ég
tel vert aö ræöa spurninguna sem felst í
fyrirsögn þessa kafla. Raunar tel ég henni
fljótsvaraö aö þvt leyti sem íslenskar
aöstæöur marka okkur þá stefnu aö
Háskólinn taki yfir sem mest af þeirri
kennslu sem fram fer á háskólastigi í
landinu. Þessari stefnu hefur aö verulegu
leyti veriö fylgt fram aö þessu enda hygg
ég aö meirihluti háskólakennara sé henni
meðmæltur og hafi til aö mynda ver-
lö mótfallinn þelm skrefum sem lög-
gjafinn hefur tekiö í aöra átt, t.d. meö
stofnun Kennaraháskólans. Hins vegar
vill okkur stundum gleymast aö þessi
stefna leggur Háskólanum sjálfum skyld-
ur á herðar og getur haft einhver áhrif á
almenn viöhorf hans og jafnvel á þaö
nám sem þar er fyrir. Þannig gefur auga
leiö aö Háskólinn getur þá ekki verlö
eingöngu „universitet" og svokölluð aka-
demísk sjónarmiö geta ekki veriö einráö
innan veggja, þótt þeim veröi vitaskuld
aö ætla eölilegt svigrúm.
Þetta felur meöal annars í sér aö
heppilegasti undirbúningur undir
háskólanám af nýrri gerö kann aö vera
annar en hiö hefðbundna stúdentspróf
menntaskólanna. Þetta hafa ýmsir viður-
kenndir erlendir háskólar tekið til greina
fyrir löngu. Einnig hefur nokkuö reynt á
þaö í Háskóla isiands t.d. meö því aö
nemendur meö raungreinadeildarpróf
Tækniskólans hafa verið teknlr inn í
verkfræöi og viöskiptafræöl, oft meö
prýöilegum árangri.
Þótt Háskóli íslands eigi þannig aö
mínu viti aö sjá um sem mest af kennslu á
háskólastigi í landinu, hvort sem námiö er
langt eöa stutt, „akademískt“ eöur ei, þá
legg ég jafnframt ríka áherslu á hlutverk
hans sem vísindastofnunar. Sumir viröast
telja aö þetta hlutverk stangist ósættan-
lega á viö hiö víötæka kennsluhlutverk.
Ég er á þveröfugri skoöun því aö ég tel
vísindaiðkanir í fremstu röö óhugsandi á
íslandi til lengdar, og kannski meira aö
segja óeölilegar, nema þær hafi beinan
og óbeinan stuöning af sem allra mestri
útbreiöslu nútíma þekkingar meðal al-
mennings í landlnu. Á pappírnum kann
einangraöur fílabeinsturn aö iíta ágæt-
lega út en í reynd er bæöi pólitískur
ógerningur aö reisa hann og eins er mjög
óvíst aö þar yröi unniö frjótt vísindastarf
til frambúöar. í þessu viöfangi minni ég
sérstaklega á hversu veigamikill hlekkur
millimenntunin er í útbreiöslu þekkingar í
þjóölífinu. Þaö vita nefnilega flestir sem
vilja, aö hinir langskólagengnu eru ekkert
endiiega hæfastir tif aö koma þekkingu
nútímans á framfæri viö þá sem þurfa á
henni aö halda í daglegri önn. Auk þess
er tíma hinna fyrrnefndu oft og tíöum
betur variö til annarra hluta. Af þessum
ástæöum óttast ég aö baráttan gegn
millimenntuninni muni þegar upp er
staöið hafa snúist gegn raunverulegum
viögangi vísinda í landinu. Þaö dregur
skammt aö einblína svo á toppinn á
pýramídanum að mönnum gleymist að
hann getur ekki svifiö í lausu lofti til
lengdar.
Meginatriöi þessa kafla eru sem hér
segir:
Háskóli íslands veröur ekki umavifa-
laust borinn saman viö einhverja
ákveöna tegund erlendra háskóla. Hon-
um ber aö bjóöa íslenskum ungmenn-
um ýmis konar nám á háskólastigi,
hvort sem Það er stutt eöa langt,
nakademískt“ eöa miöaö viö tiltekna
starfsmenntun. Kröfur hans til nem-
enda ber aö laga eftir bessu. Efling
hvers konar millimenntunar er ekki
aöeins einstaklingum og framleiöslu í
hag, heldur getur hún ef rétt er á haldiö
oröiö nauösynleg og kærkomin lyfti-
stöng vísindaiökana.
Hvað ber að gera?
Hvaö sem menn vilja aö ööru leyti
segja um þróun menntamála á íslandl
mega þ>eir þó ekki missa sjónar á því sem
mestu skiptir, aö fleiri menn öðlast
menntun sem er auk þess meiri en áöur.
Ég get meö engu móti fengiö mig til að
líta á þetta sem „vand@mál“ þótt verð-
bólgan hafi aö vísu hlaupiö í þaö
tískuorö. Hinu er þó ekki aö leyna aö
margt má betur fara.
Ég vil taka skýrt fram í upphafi þessa
máls aö ég er því algeriega mótfallinn aö
slakaö veröi á þeim raunverulegu kröfum
sem tiltekiö háskólanám gerir um undir-
búning nemenda. Ég tel ekki aö þaö hafi
verið gert og get ekki séö neina ástæöu
til aö gera þaö í framtíöinni. Meö slíkri
tilslökun væri einungis veriö aö blekkja
nemendur og aðra og valda hugtakarugl-
ingi í ætt viö verðbólguna frægu sem fær
vissulega aö grassera nægilega í efna-
hagsmálunum. Ég undirstrika þaö hins
vegar aö ég á hér viö raunverulegar
kröfur sem felast í náminu sjálfu. Þaö er
síöan nánast tæknilegt framkvæmdar-
atriöi hvernig þetta skuli tjáö í formlegum
kröfum á hverjum tíma (hvaöa nám eöa
próf skuli tilskilin á hverri námsbraut
o.s.frv.) Eftir mínum kynnum af stúdent-
um og forsvarsmönnum þeirra hef ég
enga ástæöu tii aö ætla annaö en þeir
geti yfirleitt í reynd fallist á þetta
grundvallarsjónarmiö, enda er þaö vænt-
anlega engum í hag aö háskólanám
þynnist út og veröi verðbólgubálinu aö
bráð.
Ég ber heldur ekki kvíöboga fyrir því
aö slakaö veröi á þessum raunkröfum á
næstunni, því aö ég veit fullvel aö þau
mál eru í góöum höndum háskólakennara
sjálfra. Hitt veldur mér heldur meiri
áhyggju aö hert veröi á kröfunum úr
hófi fram, t.d. vegna þess aö sumir
kennarar vilji sér til hægri verka eingöngu
hafa svo „góöa“ nemendur að þeim þurfi
helst ekkert aö kenna. Ég læt lesandann
um aö dæma hvort rekja beri slíkan
þankagang til kröfugeröar verkalýös-
hreyfingarinnar eöa bara til venjulegrar
sérgæsku.
Eg ætla aö Ijúka þessum kafla meö því
aö telja upp nokkur atriði sem ég teldi
horfa mjög til bóta í þessum málum
öllum:
Auka Þarf skipulega samvinnu og
upplýsingastreymi milli Háskólans og
framhaldsskólanna, m.a. til þess aö
draga úr tortryggni og hleypidómum á
báöa bóga.
Námsbrautir Háskólans purfa aö
skilgreina hugmyndir sínar um æskilegt
undirbúningsnám I einstökum greinum
framhaldsskólastigsins. Þessar hug-
myndir þarf aö birta framhaldsskóla-
nemum sem best svo aö Þeir geti
vandaö til námsvals eftir föngum. Nán-
ari tillögur um Þetta er aó finna í áliti
Tengslanefndar.
Draga parf skýrari landamerki milli
framhaldsskóla og háskóla eftir aö
áfanga- og námseiningakerfi hafa veriö
tekin upp báöum megin viö skilin.
Enn þarf aó fjölga stuttum náms-
brautum á háskólastigi, innan Háskól-
ans eða utan, gjarnan meö verklegu eöa
hagnýtu ívafi. Hér Þarf aö koma til
drengilegur stuóningur fjárveitinga-
valdsins.
Síöast en ekki síst Þarf aö hefja hvers
konar verkmenntun til vegs og viröing-
ar i skólakerfinu öllu og efla tengsl Þess
vió framleiösluatvinnuvegina, ekki síst
utan Reykjavíkursvæóisins. Stórt skref i
Þessa átt værí stigiö meö Því aö
samÞykkja og framkvæma fram-
haldsskólafrumvarpió sem hefur nú
legið fyrir Alpingi í nokkur ár.