Lesbók Morgunblaðsins - 01.09.1979, Blaðsíða 6

Jakob S.
Jónsson
tók saman
Fyrir nokkru kom út hjá
sænska bókaforlaginu Rabén &
Sjögren bókin „Barn och musik“,
Börn og tónlist, eftir Margit
Kiintzel-Hansen. í bókinni er
greint frá ýmsu fróðlegu í sam-
bandi við börn og hljóð í um-
hverfi þeirra og fjallað um,
hvernig megi nota ímyndun og
frjálsa sköpun til að þroska
iónlistarsköpun þeirra og tónlist-
arsmekk.
Bókin kennir einnig
itvernig búa má til einföld hljóð-
íæri og tákn til að leika eftir, og
hvernig hægt sé að kenna börn-
um að hlusta á tónlist og gera
teikningar eftir henni.
í þeirri grein sem hér fer á
eftir, verða rakin helstu atriðin,
sem fram koma í bókinni, en þess
skal getið, að hún var upphaflega
gefin út á þýsku undir heitinu
„Musik mit kindern“.
Börn kynnast alls kyns hljóðum
mjög snemma. Útvarp eða
grammófónn miðlar tónlist og
talmáli, en hljóðgjafar af öðru
tagi eru líka fyrir hendi: þegar
verið er að búa til mat og það
sýður í pottunum, skáphurðum er
skellt aftur, lagt er á borð, vaskað
upp, þurrkað og sett í skápa aftur;
alls kyns hljóð berast inn um
gluggann: bílar keyra framhjá,
börn eru að leik úti í garði, og
þannig mætti lengi telja. Litla
barnið, sem nemur öll þessi hljóð,
fer brátt að kannast við sum
þeirra, þegar þau endurtaka sig
aftur og aftur. Fljótast lærir það
þó trúlega á rödd móðurinnar, og
tengir hana ljúfum stundum: þeg-
ar það fær að borða, þegar því er
þvegið, strokið og kjassað.
Smám saman fer barnið að
reyna að láta að sér kveða. Það fer
að „tala“ eða „syngja“ með. Barnið
þekkir ef til vill aftur eitthvert lag
sem heyrist oft í útvarpinu eða af
hljómplötu, og fer aðdlalla á
ákveðnum stöðum í laginu. Eins
gefa segulbandsupptökur, sem
gerðar hafa verið í rannsóknar-
skyni, til kynna, að smábörn hjala
gjarnan eða lalla þegar aðrir í
herberginu syngja eða tala upp-
hátt. Að sjálfsögðu er barnið ekki
lagvisst í þeim skilningi sem við
leggjum í það orð, og það er enda
ekki það sem máli skiptir í þessu
tilviki. Barnið er að læra á um-
hverfi sitt, þau hljóð sem það
nemur í því og er að þjálfa sig í að
læra þau og endurflytja þau.
En börn „semja" gjarnan eigin
tónlist líka, ef svo má að orði
komast. Segulbandsupptökur af
börnum sem raula um leið og þau
skoða myndabækur, sýna að börn
á aldrinum tveggja til þriggja ára
hafa stærri tónaforða en ætla
mætti. Á þessu skeiði skiptir orðið
engu sérstöku máli, þau eru stund-
um höfð með, en í texta barnsins
er ekkert samhengi. Þá skiptir
miklu máli, að foreldrar barnsins,
eða það fullorðna fólk sem í því
heyrir, bregðist ekki rangt við, og
krefjist þess að barnið syngi
þannig að skiljist: „Hvaða bull
ertu að syngja, það er ekki hægt
að botna neitt í þessu hjá þér,
greyið!“ Það getur orsakað örygg-
isleysi hjá barninu gagnvart
sjálfu sér, og ef til vill syngur það
ekki á þennan frjálsa hátt nema
þegar það er visst um að enginn
heyri til.
Börnum er eiginlegt að hreyfa
sig mikið eftir tónlist og hljóðum.
Eins árs gömul börn klappa sam-
an höndunum og hreyfa sig, oft að
frumkvæði einhvers fullorðins, en
tveggja ára gömul börn fram-
kvæma iðulega sjálfkrafa hreyf-
ingar undir tónum. Þau snúa sér í
hringi, dansa um og hreyfa hend-
urnar á ótal vegu.
Ætla má, að sú þjálfun sem
barnið fær með því að hreyfa sig
undir tónlist, hjálpi því einnig í
leikjum þess. Barnið verður bíll,
sem brunar af stað sem tilheyr-
andi hljóðum og hamagangi, eða
það baðar út höndunum og hermir
eftir vélarhljóði og leikur flugvél.
Einnig getur upplifun af ýmsu
tagi orðið hvati leikja af svipuðu
tagi: skókassinn er kastali, sem
þarf að ráðast á og leggja í rúst,
síðan verður hann skip sem ferst á
vofeiflegan hátt, og að endingu
bílskúr sem bílunum er ekið inn í
og gert við þá — og allt á þetta sér
stað með viðeigandi hljóðum og
hljóðgervingum: Herinn sem legg-
ur kastalann í rúst hrópar heróp
sín, og kastalinn hrynur með
bauki og bramli, öldurnar brotna
yfir skipið og vindurinn hvín,
bílarnir keyra höktandi inn í
bílskúrinn þar sem gert er við þá.
Fjölskrúðugt ímyndunarafl
barnsins getur búið til flest úr
fæstu, og nær undantekningar-
Iaust er röddin nýtt og virkjuð í
leikinn. Og smám saman lærir
barnið á hljóðin í umhverfi sínu,
fer að geta greint þau sundur og
skilja hvað þau fela í sér.
Það ber hins vegar að hafa í
huga, að þetta er hreint ekki svo
einföld atburðarás, einkum þegar
þess er gætt, að eyrað getur greint
á milli um 400.000 hljóða og vel
það.
Aukin reynsla okkar gerir okk-
ur síðan kleift að átta okkur á því
sem er að gerast þegar við heyrum
eitthvert ákveðið hljóð, og okkur
er þannig ekki alltaf nauðsynlegt
að sjá smiðinn þó við heyrum
höggin í hamrinum; við heyrum og
reynsla okkar gerir að verkum að
við áttum okkur á því sem um er
að vera.
Lítil börn eiga það til, ef þau
greina ekki eitthvert orð, til dæm-
is að taka, í einhverjum söng, að
setja annað orð í staðinn þannig
úr verður samhengisleysa, eða þau
búa hreinlega til einhverja orð-
leysu í staðinn. Kennarar í for-
skólum rekast gjarnan á börn,
sem hafa þannig breytt einhverju
misskildu vísu orði eftir eigin
geðþótta. Þetta á sér þá skýringu,
að það sem barninu er málfarslega
ekki ljóst — og enginn gerir sér
far um að útskýra fyrir því —
hagar barnið eins og því fellur
best samkvæmt eigin orðaforða og
ímyndun, og pælir svo ekki meira í
merkingunni, þar sem kröfum
hrynjandans er fullnægt.
Barnið langar til að tala. Það
vill segja frá og nota orð til að
lýsa umhverfi sínu, tilfinningum
og löngun. Orðaforðinn eykst hins
vegar ekki eingöngu með því að
barnið lærir orð og orð á stangli,
sem það heyrir í útvarpi, sjón-
varpi eða hjá pabba og mömmu.
Það er mikilvægt að þeir, sem eru
í nánasta umhverfi barnsins gefi
sér tíma til að hjálpa því, tala
skýrt og greinilega við það og
útskýra merkingu nýrra orða. En
það er ekki síður mikilvægt að
barnið sé þegar frá upphafi örvað
til að tala og útskýra sjálft og vera
ófeimið við að spyrja. Tónlistin
getur haft í þessu sambandi mjög
mikilvægu hlutverki að gegna; en
til þess að barnið geti gert grein-
armun á þeim hljóðum sem það
heyrir, verður það að geta sagt
með orðum, hvers konar hljóð það
heyrir. Að öðrum kosti getum við
ekki vitað, hvaða hljóða það getur
greint á milli.
Meðan á leiknum stendur, út-
skýrir barnið hvað hljóðin merkja:
„Nú tekur bíllinn minn af stað.
Hann beygir fyrir hornið, nú nem
ég staðar, og það ískrar í brems-
unum.“
Þennan eiginleika barnsins er
auðvelt að örva. Annað hvort
foreldri þess getur, til dæmis að
taka, sýnt því stóra blikkdós og
spurt, á hvaða hátt megi ná fram
eins mörgum hljóðum eða tónum
úr dósinni. Svörin geta verið af
ýmsu tagi:
„Það má slá í hana með skeið“.
Það má strjúka bursta eftir
henni.“
„Ég get velt henni eftir gólfinu."
„Við skulum strjúka nagla eftir
henni.“
„Klóra hana með nöglunum."
Síðan má spyrja barnið, hvernig
hljómurinn verði, og biðja það að
lýsa hljóðinu. Allt hjálpar þetta,
ásamt öðru, til að auka við orða-
forða barnsins og hjálpa því til að
©