Lesbók Morgunblaðsins - 08.03.1980, Blaðsíða 5

Halldór Laxness
Kvöld-
stund í
New York
1959
Einusinni sem oftar var ég gestur í
kvöldboði hjá góðum vinum í New
York, þeim Julius Isaacs dómara og
Betty myndhöggvara, konu hans,
sem mörgum voru að góðu kunn hér
á landi. Judge Isaacs hefur leingi
verið listfrömuöur í landi sínu, eink-
um þelrrar myndlistar sem fyr á
okkar tíma var kölluð fararbroddur
eða frammúrstefna, avant-garde.
Þeir sjálfir nefndu sig „Dada“ þegar
þeir komu fyrst fram suður í Evrópu
uppúr aldamótum. Núna er Dada víst
hröpuð niðrúr öllu valdi, gott ef ekki
orðin klassisk. í ofangreindu sam-
kvæmi báru sumir gesta nokkur þau
nöfn sem fyr á öldinni urðu mönnum
að undrunarefnum í list. Tilamunda
var þar á meðal sá landaleitandi
nútímalistar, Marcel Duchamp sem
átt hefur ólítinn þátt í að sanna að
Dada og aðrar stefnur skyldar, væru
það náttúrlegasta og mest „blátt-
áfram“ í allri list. Þó virtist mörgum
sem hvert hans verk í oröi og athöfn
hefði nýa oginberun eða amk dulda
visku í sér fólgna einsog altarisþjón-
usta musterispresta. Hann var í raun
og veru elnn áf meisturunum í Tíbet
þó hann væri ýmist skattskrifaöur í
París eða New York! alþjóðlegur
hástéttarfransmaður af betra tæinu,
hlédrægur, en að sama skapi góöur
áheyrandi, lámæltur í svörum, ögn
einsog fámál véfrétt. En mér reyndist
erfitt aó vera í stofu með þessum
manni án þess að fara að hugsa um
klósettskálina hans frægu kríngum
1910.
Nokkrum árum á undan hafði ég
kynst í New York frú Dorothy Miller
fyrir tilstilli sameiginlegra vina; hún
var þá frammámaður þess mikla
safns Museum of Modern Art í New
York, stjórnaði daglegum rekstri
þess og réði miklu um innkaup þess.
Skömmu seinna kom hún híngað til
lands í föruneyti dr. Alfreds Barrs og
konu hans, en hann var þá oröinn
forstjóri þessa safns og safnið
heimsfrægt. Erindi þeirra híngaö var
að forvitnast um íslenska nútíma-
myndlist, einkum þeirra Svavars
Guðnasonar og Jóhannesar Kjar-
vals.
í fyrirlestri sem dr. Barr flutti hér í
Gamla Bíói, sagði hann okkur þær
fréttir sem létu furðulega í eyrum
þeirra fáu sem komnir voru að
hlusta, aö sá forustumaöur í listpóli-
tík sem hefði komið fótum undir
þetta fræga safn, Museum of Mod-
ern Art, þektur undir nafninu Holger
Cahill, væri íslendíngur og héti
Sveinn Bjarnarson, Ég hafði reyndar
áður heyrt að Dorothy Miller ætti
ævintýralegan bónda. Þessi maöur
haföi íkrepþunni veriö til kvaddur af
forseta Bandaríkjanna, Franklin D.
Rooseveit, til að inna af hendi
mikilvægt hlutverk. Ástand í listmál-
um var þá geigvænlegt í USA.
Kreppan fór lángt með að gánga af
tveim stéttum í landinu dauðum,
bændum og listamönnum, — aö
ótöldum atvinnuleysíngjunum. Ekki
verður annað sagt en Roosevelt hafi
veriö snjall maður í hagstjórn, að slá
bændum og listamönnum saman í
félag með einum pennadrætti, og
innlima fagrar listir í landbúnaðar-
prógrammið fræga, (þetta hefði fyrir
laungu átt að gera hérna). Nema
árángur varö sá að áratug síöar
höfðu bandaríkjamenn tekiö forustu
í myndlist heimsins, og ýmsir helstu
listamenn Evrópu voru fluttir búferl-
um vestur um haf, en Museum of
Modern Art viðurkent eitt merkast
safn heimsins í nútímalist.
Þetta góöa kvöld í New York um
árið áttaöi ég mig í fyrstu ekki á því,
! miðjum kokkteilnum, hver maður-
inn væri sem kom á móti mér við hlið
frú Miller ígestahópi Isaacs dómara;
grannur öldúngur, og þá reyndar
farinn að heilsu, en bjartur yfirlitum
ívið rauðbirkinn, glaðbeittur og
frjálslegur með þeim hætti sem
amríkönum er lagið. Hann gekk
beint til mín með útrétta hönd og
sagöi brosandi á hreinni saskat-
schewan-íslensku: Kondu sæll mist-
er Laxness, ég er glaður að mæta
þér, ég heiti Sveinn Bjarnarson af
Skógarströnd.
Þetta var fulltrúi og framkvæmda-
stjóri þeirrar listpólitíkur, kendrar viö
Franklín D. Roosevelt forseta, sem
olli aldahvörfum í amrískri listsögu:
Holger Cahill, maóurinn sem hafði
skipulagt Museum of Modern Art. Ég
geymi í endurminnihgu þennan eina
fund okkar; og tvö umræðuefni
okkar eru mér enn hugstæó, bæöi
varðandi ísland, en bíöur betri tíöa
aö rekja þau. Auk þess aö vera
listfræðíngur var Holger Cahill
skáldsagnahöfundur. Hann var líka
sérfræöíngur í Kína. Athuganir hans
báru merki óvenju beinskeyttrar
hugsunar, og geröu mér skiljanlegan
frama hans, þótt hitt sé undarlegt,
að um uppruna sinn, skírnarnafn,
fæðíngarár og fæðíngarstað lét hann
aldrei neitt uppskátt lángt frameftir
ævi, ekki einusinni viö konu sína, en
hann var kvæntur í 29 ár; opinber-
lega taldi hann sig sex árum ýngri en
hann var og fæddan í Minnesota.
íslenskt fæðíngarvottorð útgefið af
Þjóöskjalasafni 1962, telur Svein
Kristján Bjarnarson fæddan á
Breiöabólsstað á Skógarströnd
13nda janúar 1887.
Allmörg ár eru nú liðin síðan frú
Dorothy Miller varö við þeirri beiöni
aö semja handa mér stuttorða ævi
bónda síns. Óvióráöanlegar orsakir,
mér liggur við aö segja hrapalleg ■
óhöpp, liggja til þess að birtíng hefur
dregist, og hefði mátt vera fyr að
Sveins Bjarnarsonar væri getiö á
íslandi, en það er ekki heldur um
seinan.
Argos. Þegar Mike Gold ákvaö aö fara tii
Harvard, baö hann Svein, sem þá haföi
tekið sér nafniö Edgar Holger Cahill, aö
taka viö starfi sínu sem ritstjóri áður-
nefndra tveggja vikublaöa meö fullu
samþykki eigendanna, Lawrence fjöl-
skyldunnar, þeirrar sem stofnaði Sarah
Lawrence College. Cahill annaöist nt-
stjórn þessara blaða í þrjú eöa fjögur ár,
er, hélt þá til New York til að gerast
höfundur sjálfstæöra dálka hjá blöðum
og tímaritum. Hann fór á námskeið í
Columbia háskólanum og í New School
for Social Research, þar sem eftirlætis-
kennarar hans voru Thorstein Veblen og
Horace Kallen.
Áriö 1919 kvæntist Sveinn Katherine
Gridley frá Detroit (þau skildu 1927) og
eignaðist dóttur, Jane Ann, sem fæddist
1922. Um 1921 skrifaði hann fyrir blöðin
The Nation og The Freeman. The Swe-
dish-American News Exchange sendi
hann á blaðamannamót í Svíþjóð 1921
og þar dvaldist hann þaö sumar.
Það var á næstu árum, sem hann
missti sambandið viö móöur sína og
systur. Þegar þær bjuggu í Saskatchew-
an, skrifuðust þau á, óreglulega þó og
með löngu millibili. En snemma á þriöja
áratugnum fluttu þær úr Elfrossbyggð, og
bréf hans voru endursend. Anna hafði
fariö til Winniþeg í atvinnuleit og vissi
ekki hvert hún ætti að skrifa honum til að
segja honum frá því. Hann var ekki nógu
peningaöur til aö komast til Kanada aö
svipast eftir þeim, og átti þar enga
ættingja, sem hann vissi um. Þær gátu
ekki fyigzt með ferli hans, því aö hann
haföi fellt niöur sitt íslenzka nafn. Áriö
1930 las Anna ritdóm um „A Yankee
Adventurer", en hún vissi ekki, aö bókin
væri eftir bróöur hennar, því henni var
ókunnugt rithöfundarnafn hans. Þó að
þaö heföi gerzt óviljandi, virtist samband-
iö við fjölskylduna vera rofið fyrir fullt og
allt, og með tímanum taldi hann, aö þær
hlytu aö vera látnar.
Um 1920 kynntist hann John Sloan,
hinum fræga ameríska listmálara, og fékk
þaö starf að skrifa greinar til kynningar
og áróöurs fyrir Society of Independant
Artists (Félag óháöra listamanna), en
Sloan var forseti þess. Cahill var gæddur
mikilli hugkvæmni og kímnigáfu, sem
kom vel heim við hina írsku hæöni og
fyndni Sloans, og þeir fundu upp á hinum
furðulegustu tiltækjum og brögöum í
auglýsingaskyni fyrir hina óháöu lista-
menn og skemmtu sér konunglega. Cahill
tók nú aö eignast mikinn fjölda vina
meðal listamanna — Robert Henri,
George Bellows, Max Weber, Mark
Tobey, Joseph Stella, Walt Kuhn, Yasuo
Kuniyoshi, Jules Pascin, Niles Spencer,
Zorach o.fl. — og fór aö skrifa um
ameríska list. Hann sagöi eitt sinn, að
þessi afskipti sín af list heföu klofið líf sitt
í tvennt: Hann hefði alltaf einbeitt sér aö
ritstörfum, en nú heföi hann verið búinn
aö fá brennandi áhuga á myndlist. Hann
hreifst af listamannalífinu í New York,
sem var sérstaklega fjörugt og örvandi
einmitt Um þessar mundir, tók mikinn
þátt í samkvæmum listamanna og sótti
staöi eins og Romany Marie's café, þar
sem menn sátu aö tedrykkju og spjalli
öllum kvöldum.
Áriö 1922 gerðist Cahill starfsmaður
listasafnsins Newark Museum, Newark,
New Jersey, sem vann brautryðjenda-
starf til vakningar almennum áhuga á
samtímalist og stjórnaö var af forstjóra
safnsins, John Cotton Dana. Cahill starf-
aði viö safnið um þaö bil átta ár og
öölaöist þar undirstöðuþjálfun í starf-
rækslu listasafna. Þaö féll í hans hlut aö
miklu leyti að annast safn amerískrar
nútímalistar í Newark Museum og sjá um
fjölda sýninga. Athyglisverðustu sýn-
ingarnar þar voru helgaöar því sem síðan
hefur hlotið heitið amerísk alþýðulist
(American Folk Art), „frumstæðar" and-
litsmyndir, söguleg og biblíuleg myndefni,
raunverulegt og ímyndað landslag, högg-
myndir til húsaskreytingar, drekahöfuð á
skip, veöurvitar og þess háttar, sem
aðallega haföi verið unnið af óbreyttum,
ólærðum listamönnum, en stundum
höföu þó lærðir iðnaðarmenn verið aö
verki, og fylgt gamalli hefö í alþýðlegri list
og skrautgripagerö. Það var hlutverk
Cahills aö vekja athygli og áhuga almenn-
ings á þessari fjölskrúðugu amerísku
listhefð, sem aöeins örfáir listamenn og
safnarar kunnu skil á um þær mundir.
Árin 1930 og 1931 setti Cahill upp
fyrstu tvær stóru sýningarnar á alþýðulist
í Newark Museum, „American Primitives"
og „American Folk Sculpture". Lista-
menn, starfsfólk á listasöfnum og allur
almenningur hreifst þegar af hinum mjög
svo vönduöu sýningum, þar sem gat að
líta hluti, sem Cahill hafði af óskeikulli
glöggskyggni sinni bjargað ofan af hana-
bjálka, úr þakherbergjum og úr kjöllur-
um, skranverzlunum og birgöaskemmum
fornsala.
Um þessar mundir hóf kona Johns D.
Rockefeller yngra, sem var meðal stofn-
enda safnsins Museum of Modern Art í
New York 1929, og haföi mikinn áhuga á
söfnun amerískra nútímalistaverka, aö
setja uþp hið fræga safn sitt af gamalli,
amerískri alþýöulist, sem nú hefur loksins
©