Lesbók Morgunblaðsins - 29.03.1980, Blaðsíða 3

1200 er svo lángt komið aö leyft er að
búa til sögur um þjóðir sem þó ekki
voru fjær okkur en orkneyíngar, fær-
eyíngar og jómsvíkíngar; (vonandi hafa
menn um þessar mundir verið önnum
kafnir aö yrkja eddu í laumi!) En uppúr
1200 linast ritskoðun kirkjunnar ber-
sýnilega gagnvart íslenskri sagna-
skemtun og elstu íslendíngasögur eru
samdar, fyrst kanski í laumi, síðar með
þöglu hlutleysi kirkjunnar. Þaö segir
sína sögu að allar íslendíngasögur —
les Sagas — eru skrifaðar af ókunnum
höfundum ónafngreindum.
Frá fyrstu bóköld okkar, sem óhjá-
kvæmilega byrjar kristnitökuárið, eru
aö vísu óljósar frásagnir. Þó er
ógerníngur aö hafa kristindóm án
sálnaregisturs. Nú líöur stórt hundraö
ára. í frægri veislu á Reykjahólum áriö
1119 viröast menn segja „lygisögur"
yfir drykkju, en lesa ekki af bók. Það
leiðir af sjálfu sér að eddukvæði og
skáldskapur þeim skyldur hefur verið
forboðinn, svo og veraldlegar sögur;
dróttkvæöan skáldskap hefur þó lík-
lega mátt hafa yfir, þar sem hann er
torskiliö lof um forna skandínavíska
konúnga án þess aö predika goöin;
kynni og að hafa verið lítt skiljanlegur
mönnum sem önnuðust ritskoðun fyrir
kirkjuna. En af heimildum verður
ráðið, sem og gefur auga leið, að
dæmisögur, hómilíur og dýrlíngasög-
ur, hafa verið þýddar hér jafnsnemma
kristninni; og þeir sem neita því aö Hin
Fyrsta Málfræöiritgerö með því nafni
sé 11tu aldar pródúkt munu eins
kunna aö halda því fram aö tíundarlög
Gissurar biskups hafi veriö samþykt
óskrifuð 1096, enda þá ekki nema tvo
áratugi aö bíða uns lagasafnið Hafliða-
skrá yröi skráð, og verður ekki séö að
þar hafi mönnum verið oröa vant í
rituöu máli íslensku um flesta hluti.
Margir fræðimenn bæöi góðir og
vondir, innlendir og erlendir, vilja gera
sem minst úr 11tu öldinni sem ís-
lenskri bókmentaöld, eða jafnvel láta
sér sjást yfir hana. Þó semjum við hér
á landi, eöa endursegjum, áðuren
viðurkend ritöld okkar hefst með Ara,
um 1130, bækur í ýmsum miöalda-
fræöigreinum; á dómkirkjuskólunum
voru latínuhöfundar einsog Sallustus
og Ovidius lesnir á 12tu öld; síöklass-
ískir alfræðíngar einsog Isidorus af
Spáni og miðaldaklerkurinn Beda voru
öldum saman á bókaskrám hér, og
vitnaö í þá í íslenskum heimildum
áðuren viðurkend ritöld hefst.
Við byrjuöum á 12tu öld að
semja skemtisögur eftir
miöaldatísku franskri og
þýddum rómana úr miö-
aldalatínu og léðum þeim sérkennileg-
an íslenskan andblæ, td Trójumanna-
sögu, Bretasögum og Rómverjasög-
um. Líka frumsömdu íslendíngar sjálfir
bækur á latínu snemma í kristni, en því
miður er flest af því glatað, þarámeöal
bók með því fallega nafni Flos pere-
grinationis og er feröasaga íslensks
höfðíngja til frægra borga og helgi-
staöa í Suðurlöndum; einnig eru týnd
rit Sæmundar fróöa, forgaungumanns
Ara, frá öndverðri tólftu öld, svo
latnesk sem íslensk, en hann var
polyhistor og talinn hafa numiö víöa í
Evrópu, þám í París. Eitt hið mesta rit,
sem við eigum frá 12tu öld áðuren
farið er aö skrifa les Sagas
(íslendíngasögurnar), stendur í brenni-
depli þeirrar guðfræöi sem var í tísku
suörí álfu um sömu mundir, maríólóg-
íunnar. Þessi íslenska Maríusaga er
einstætt ritverk, og á margan hátt
furðulegt, frá tímanum á undan íslend-
Kristjón Karlsson HEIFETZ í Fyrst rigndi, þá kom hagl, loks hríö svo efnisleg aö fyllti New York fylki upp til himins einn mannsins morgun, hálfan dag fer langur vagn sem sníður blindur snjóinn að snuðra uppi bæinn Syracuse borg sem rís á vori af vatni og minning.
SYRACUSE Og Anna segir, „ef viö skyldum stoppa og finnast svo í fyrsta lagi í vor vekurðu mig sem veizt hvað ég er lofthrædd?"
dúöuö hús, gul eftirvænting augun og einhvers staðar kastljós, lítið kerti sem litlu börnin bera út ísnjóhús:
svo Ijóshvolf hugans; hérna lágur salur og Anna segir hrelld, „ó hvílíkl pakkhús" í sama bili gengur, hægt eöa hratt
hver hreyfing fáleg, augljóst einkamál a small man really, as elegant as they come fiðlarinn mikli fram á nakinn pallinn
ein hreyfing til, því enn er miður marz.
íngasögum; reyndar samin á einhverri
fegurstu íslensku sem séð hefur dags-
ins Ijós fyr og síðar. Bókin er 1206
blaösíður á stærö og hefur aöeins
einusinni veriö gefin út á prent (Unger,
Kristjanía 1871); mikill sérfræöíngur í
þessari bók var prófessor Gabríel
Turville-Petre í Oxford. Frá þessari
frumöld íslenskra bókmenta er flestum
kunnast sagnfræöirit Ara fróða Þor-
gilssonar, dálítið kver, íslendíngabók,
og segir nokkurnegin í embættisnafni
frumsögu íslands aö mati kirkjunnar,
pöntuð af henni og síöan ritskoðuð af
Sæmundi fróöa og báðum biskupum
landsins.
Les Sagas (íslendíngasögur) koma
ekki til skjalanna fyren uppúr 1200
þegar íslendíngar eru búnir að vera
kristin bókaþjóð í 200 ár. Þess má
geta að noregsmenn höfðu að sínu
leyti bókmentaþróun, en hún var
okkur óteingd; þeirra almenníngur var
ekki upp alinn til lærdómsiökana
einsog við, nema norska hirðin lét
þýöa, einkum úr frönsku, fáeinar
bækur sérstaklega valdar handa sínu
fólki. í þvísa landi voru aldrei nein
bókmentaskeiö að marki fyren á 19du
öld. Það hefur reynst hættulegt að
rugla okkar fornbókmentum saman
við Noreg, jafnvel hugmyndir noregs-
manna sjálfra um bókmentasögu sína
forna rísa á ímyndunarafli. Þeir bjuggu
auk þess við nokkurskonar sagnfræði-
lega kreppu. Sögu sinni skrifaðri
feingu þeir ekki komiö saman og heim,
ma af því þeir höfðu ekkert tímatal að
miða við sakir fornsögulegrar búsetu í
landi sínu, uns um seinan, aö þeir fóru
að miða viö grundvallarártal íslenskrar
sagnfræði 870 sem dugir þeim ekki.
Fyrir bragðið stóö ekkert heima hjá
þeim; fróðleikur þeirra um konúnga
sína rann útí botnlausar þjóðsögur.
Jafnvel svo nálægur konúngur sem
Haraldur þeirra hárfagri hefur hvorki
upphaf né endi. Það hefur ekki heldur
fundist neitt dæmigert eddukvæði í
Noregi, þó þar hafi að hinu leytinu
veriö uppi dróttkvæður skáldskapur á
undan íslandsbygð, öðru nafni hirð-
skáldskapur. Bragarhættir Eddu, td
hávamálaform, er ekki tíðkaö í Noregi.
Þaö er erfitt fyrir íslendínga aö veita
svör um íslenskar fornbókmentir, sé
veriö aö spyrja aö hlut Noregs um leiö.
Ánægjulegt væri og mikil hughreystíng
í því öllum sem hlut eiga að máli, ekki
síst íslendíngum, ef þó ekki nema eitt
eddukvæði hefði oröiö til í Noregi.
Kenníngin um Eddu sem
fólklór heyrir undir þá
ruglandi (confusionism)
sem þýskir fræöimenn
hafa laungum verið haldnir og haldið á
loft um íslenskar fornbókmentir. Við
vitum það eitt um hina frægu Kon-
úngsbók, Codex regius, og þann
kveöskap geymir sem kallaður er
edda, að hún er saman tekin og sett
upp á bók hérlendis á 13du öld. Þess
hafa ekki fundist merki, aö Codex
regius sé upp skrifaöur eftir forriti sem
hafi eldra rithátt eöa fornlegri einkenni
máls, þó stafsetníng í ritinu sé ekki
með öllu sjálfri sér samkvæm; enda
einginn látið sér detta í hug að Codex
regius sé „frumrit höfundar". Próf. Jón
Helgason, sem í þessu efni er betur
heima en flestir menn, skrifar svo: Den
eneste absolut sikre kendsgerning er,
at digtene er overleverede í islandske
hándskrifter, hvoraf det vigtigste er fra
13. árh. Bevisbyrden páhviler den, der
vil söge deres oprindelse i æjdgamle
tider eller fjerne egne. (Jón Helgason,
Norges og Islands digtning).
í orðinu „edda“ hefur aldrei fundist
önnur merkíng en „amma“ og eins
getur þýtt lángamma, og kann sú kona
„ömmusögur" og býr yfir fróðleik sem
var á alþýöumáli kallaöur kellínga-
bækur. Slíkar konur þurftu ekki aö
vera meira en sjötugar til aö kunna
kveðskap fjóra ættliði aftur, og reynd-
ar enn fleiri ef ættin hefði geingið fljótt
fram eða þær orðið níræðar. Sjálfur
lifði ég bernsku mína hjá konum af
þessu tagi. Helstir erfiöleikar þeirra
voru aö skipa („skifta rétt“) laungum
sögukvæðaflokkum, af tagi svo-
nefndra rímna, gæta þess að sleppa
ekki úr né rugla saman vísum innan
sama verks, eöa annarra kvæöa meö
sömu bragarháttum um lík efni. „Skift-
íng“ er augljóst vandamál á tíma þegar
fieiri en eitt kvæði svipuð eru í umferð
um líkt yrkisefni og hafa stuttar
braglínur og gera ráð fyrir 6—8
Ijóðlínum í erindi einsog er í eddu-
kvæöum. Mínar gömlu konur kunnu
einkum svonefnda rímnaflokka frá
seinni öldum og samanstóðu af fer-
skeytlum; þessi skáldskaparhefð var
mikil alþýðuskemtun frá því á 15du öld
og lángt frammá 19du; þetta var í ætt
við thrillers núna. Dróttkvæðin fornu
um konúnga og hetjur þeirra, og voru
í tísku á víkíngaöld, áttu hinsvegar
uppruna sinn í konúngshirðum Skand-
ínavíu í þann tíö er sjólar höfðu sér við
hliö skáld að yrkja lof um frægöarverk
þeirra. Snorri telur að skáld hafi ekki
ort nema sannleik einan í slíku emb-
ætti, en tæpt er að trúa því að svo
veraldarvanur maður sé þar einlægur í
skoðun sinni. Þessi tegund skáldskap-
ar, ó|ík eddu, var oft samanbarin af
mikilli rímlist og undir svo sterkum
reglíngi aö það var í rauninni ekki
hægt að gleyma vísu af þessu tagi ef
maður lærði hana á annað borð.
„Dróttkvætt" var þetta kallaö og hefur
í hverri áttalínuvísu tólf allitterasjónir
(stuöla og höfuðstafi) auk sextán
rímorða; gleymist orð í línu, verður
flutníngsmaður að finna annað orð
sem hefur sama atkvæöafjölda og
svipaöan hljóm að setja í staðinn, en
þá er búið að gera við vísuna, hún er
oröin góð aftur; annars er hún ónýt.
Þaö er svipaö kerfi sem Parry skil-
SJÁ NÆSTU SÍÐU
©