Lesbók Morgunblaðsins - 24.01.1981, Blaðsíða 4

Buferlaflutnmar
yfir obrúuó jmufljót
um áðustu aldamót
Bærinn á Berghyl í Hrunamannahreppi í búakapartíö Sæmundar. Bærinn var
byggður 1921 og er einkennandi fyrir bæi, sem byggðir voru einkum á öörum
tug aldarinnar: Bárujárniö er komiö til sögunnar, en aö ööru leyti halda menn
fast í gamla byggingarlagiö.
Jón Guðmundsson, Fjalli
Á seinni hluta nítjándu aldar voru
landþrengsli oröin mjög tilfinnanleg í
Vestur-Skaftafellssýslu. Urðu margir
frumbýlingar aö gera sér að góðu að
vera í húsmennsku í nokkur ár eða aö
búa í margbýli, sem ekki þótti eftir-
sóknarvert hlutskipti.
Þegar kom fram á öldina fóru aö
veröa ýmis teikn á lofti, sem bentu til
þess aö batnandi tímar vaeru framund-
an.
Farið var þá í smáum stíl að innleiöa
ýmsar nýungar í verklegum efnum,
sem leiddu til þess að framleiðsla fór
vaxandi; farið var að finna að vöru-
vöndun er varð til hagsbóta fyrir
seljandann ekki síöur en kaupandann.
Þá fór að gæta framfara í heil-
brigöismálum þjóðarinnar og draga úr
hinum ægilega ungbarnadauða er ver-
iö haföi landlægur í gegnum aldirnar.
En hvar átti fólkið í sveitunum, sem
hvergi gat fengið jarðnæði að leita sér
staöfestu? Það voru ekki nema fáir
sem enn gátu fengiö atvinnu viö
sjávarsíðuna. Að vísu var víða að
myndast vísir að þorpum þar sem vel
hagaöi til sjósóknar.
I byrjun nítjándu aldar fara nokkrir
menn bæði viö Faxaflóa og á Vest-
fjörðum aö stunda fiskveiðar á þilskip-
um og reyna nýjar verkunaraöferðir við
aflann. Þetta gaf góða raun en lengi vel
var það ekki í svo stórum stíl aö drægi
til verulegrar bæjarmyndunar.
Þegar kemur fram yfir miðja nítj-
ándu öldina fara ýmsir aö velta því fyrir
sér hvort ekki væri rétt fyrir íslendinga
að hefja landnám í Vesturheimi, en þá
lögöu Evrópubúar leið sína þangað í
stórum stíl. Vesturfararhreyfingin kom
fyrst fram í Þingeyjarsýslu á árunum á
milli 1850 og 1860. Þá voru orðin þar
mikil landþrengsli og á undanförnum
áratugum höföu víða verið reist nýbýli í
heiðarlöndum þar sem föst byggð
hafði ekki haldist nema á hlýviðra-
skeiöum. Þegar kólnar í veöri minnkar
grasvöxtur og þeim mun meira eftir því
sem landiö liggur hærra yfir sjó. Um
þetta hafa veöurfræðingar sett fram
ákveðnar kenningar.
Árið 1875 er taiiö að ferðir til
Vesturheims hefjist fyrir alvöru. Það
var áberandi hvað margir fluttu vestur
af Noröur- og Austurlandi, einnig fóru
margir af Vesturlandi. Talið hefur veriö
aö tiltölulega færri hafi farið af Suður-
landi. Megin orsök þess mun hafa
veriö sú aö á seinni hluta nítjándu
aldar varö veruleg aukning útgeröar
viö Faxaflóa og þá tóku þorpin á
Stokkseyri og Eyrarbakka við mörgum.
Vestur-Skaftfellingar munu ekki
hafa lagt leiö sína í stórum stíl til
Vesturheims, en víst er að þegar leið
að lokum nítjándu aldar var farið að
bera þar á verulegum landþrengslum
©
eins og víða annarsstaöar á landinu.
Þaö leiddi til þess að margir leituðu sér
staöfestu í öörum héruöum, bæöi til
sjávar og sveita.
í kringum síðustu aldamót fluttu
margar fjölskyldur úr Vestur-Skafta-
fellssýslu í uppsveitir Árnessýslu. Flest-
ir þessara Skaftfellinga ruddu sér þar
rösklega til rúms og búa afkomendur
margra þeirra enn í dag á sömu
jörðunum. Einn þeirra Skaftfellinga,
sem flutti vestur í Árnessýslu um
aldamótin var Eiríkur Runólfsson bóndi
á Berghyl í Hrunamannahreppi. Eiríkur
var 38 ára gamall þegar hann flutti aö
Berghyl og þar bjó hann til.dauöadags
í 36 ár. Hann var ágætur bóndi og
komst ætíö vel af og varð þekktur
búfjárrræktarmaöur. Sérstaklega þótti
hann léttfær og hélt þreki sínu til
elliára.
Sæmundur sonur Eiríks tók viö búi á
Berghyl aö fööur sínum látnum og bjó
þar í nokkur ár. Þegar Sæmundur
hætti búskap tók Eiríkur Jónsson frá
Þverspyrnu við búi á Berghyl, og hefur
búiö þar síöan. Eiríkur er systursonur
Sæmundar. í höndum þeirra frænda
hefur jöröin oröið eitt af glæsilegustu
stórbýlunum í Hrunamannahreppi.
Nú hefur Sæmundur verið um langt
skeiö starfsmaöur á Hótel Borg í
Reykjavík og stundar þar enn vinnu
sína þó kominn sé hátt á níræðisaldur.
Fyrir nokkru fór ég til Sæmundar og
baö hann aö segja mér eitthvað af
búskap foreldra sinna, og hvaða
orsakir lágu til þess aö þau tóku sig
upp og fluttu búferlum alla þessa leiö.
Frásögn Sæmundar fer hér á eftir:
„Faöir minn Eiríkur Runólfsson var
fæddur í Skálmarbæ í Álftaveri 22.
Þegar Arnesingar fluttu á
mölina, eða til Vestur-
heims, tóku Skaftfell-
ingar sig upp úr land-
þrengslunum fyrir austan
og fluttust vestur í Tung-
ur og Hreppa. Hér segir
Sæmundur Eiríksson,
fyrrum bóndi á Berghyl í
Hrunamannahreppi, frá
þessum búferlaflutning-
um og fleiru
ágúst 1861. Hann var sonur Runólfs
Gunnsteinssonar, sem var bóndi í
Skálmarbæjarhrauni. Hann var tvígift-
ur og var faðir minn af fyrra hjóna-
bandinu. Með fyrri konu sinni 'átti afi
minn tvö börn auk fööur míns. Seinni
kona hans hét Þórunn Jónsdóttir og
með henni átti hann sex börn.
Móðir mín hét Sigríður Sæmunds-
dóttir fædd 11. 3. 1864 á Ljótar-
stööum. Foreldrar mínir hófu búskap í
Hraunbæ í Álftaveri 1892. Á þessum
árum voru mikil landþrengsli í Álftaver-
inu og víða margbýli.
Faðir minn fór snemma að fara aö
heiman til þess að reyna að afla
heimilinu tekna. Fyrsta ferð hans aö
heiman var til Vestmannaeyja. Var
hann sendur meö bróður sínum, sem
var þá kominn að tvítugu. Gekk hann á
milli skipa sem kallað var, því hann gat