Lesbók Morgunblaðsins - 24.01.1981, Blaðsíða 6

Hingað til lands mun tóbakið hafa
komiö frá Danmörku eins og fleira, illt
sem gott. Til eru margar tóbaksvísur
og sumar mjög vel kveönar, bæöi
Hallgrímur Pétursson og Stefán
Ólafsson ortu lof um tóbaksjurtina og
þá nautn, sem hún veitir. En oft hefur
veriö þröngt í búi hjá alþýðufólki á
íslandi og þá hefur það mælst illa fyrir,
aö hafa vanið sig á óþarfa. Gamall
maður á Hólastaö rölti friölítill um
hlaðið og mætti einum af fyrirmönnum
staöarins. Síöan hefur lifaö þessi góöa
staka:
Ég er aö róla raunamóður,
réttan varla finn þó stig.
Meistari skóla Gunnar góður,
gefóu karlinum upp í sig.
Það fylgir sögunni, að gamli maður-
inn hafi fengiö þaö sem hann baö um.
Konur læröu að taka í nefið, og var
fyrirgefið, en þaö var varla fyrr en á
þessari öld, aö þær tóku að ráði til viö
reykingar. Hér er gömul glettnisvísa,
þar sem stúlka er ávörpuö:
Taktu í nefið, tvinnahrund,
til er baukur hlaöinn.
Komdu hingað kát í lund
og kysstu mig í staðinn.
Á fyrri öldum á meöan strangtrún-
aður var meiri en nú er viö boö og
bönn kirkjunnar, þótti þaö óguðlegt aö
vinna viö heyskap eöa sjósókn á
helgidögum. Árni Þorsteinsson var
sýslumaöur Snæfellinga um miöja
öldina sem leið og bjó á Kvíabryggju.
Þaö var einhverju sinni sem oftar, að
bjargarlítið var orðið í vetrarlok og
langur ógæftakafli. En á páskadag gaf
á sjó og skipaöi hann svo fyrir, aö allir
bátar á verstöð hans skyldu róa. Vel
aflaðist, en Árni hlaut nokkurt ámæli
fyrir þetta. Hann svaraöi meö þessari
vísu:
Þó ég rói í þetta sinn,
það er ei guði á móti.
Verra er að dýrka djöfulinn
daglega með blóti.
Á Þjóöminjasafninu eru til margar
rúmfjalir, sem oddhagir menn hafa
skreytt meö útskurði af ýmsu tagi, oft
eru þar bænir eöa heilræöavísur meö
rúnaletri. Hér er rúmfjaiarvísa ættuð úr
Hafnarfiröi:
Aflamanni enn á ný
aldan kveöur bögur.
Börn og svanna bænum í
blessar vonin fögur.
Maöur gæti hugsaö sér, aö þetta
heföi útróðrarmaður ort og skorið,
hugsaö heim og ætlaö fjölina konu og
börnum.
Oft segja menn: Hvergi er fegurra á
íslandi en hér. Nefna svo einhvern
tiltekinn staö, en það fer eftir smekk
manna hvað er fagurt, og þar blandast
tilfinningamál í dóminn. Ekki er heldur
sama á hvaöa árstíma komiö er á
ákveöna staði, tími dags og veöurfar
ræöur líka miklu. Óhætt mun samt aö
fullyröa, aö á Snæfellsnesi eru margir
undurfagrir staöir. Frá Stapa má fara
útfyrir jökul, annaöhvort efri leiöina hjá
Hólahólum eöa meö sjónum, framhjá
Steinar Sigurjónsson
Gelískar
áráttur og
norrœnar
— Hvílíkur reginmunur
Taktu í nefið
tvinnahrund
Lóndröngum. Lægri drangurinn hefur
þótt öllu erfiöari viðureignar. Til er
saga um þaö, aö fjailagarpur einn hafi
klifiö hann fyrr á öldum, hlaðið þar
vöröu og kveöiö þessa vístu
Enginn þorir upp á Drang
aö yngja upp hruninn
[vörðubing.
Gengin er þeim frægð í fang,
sem fingrar viö þá
[spássering.
Líklega er vísan síöari tíma skáld-
skapur, ort þegar varöan var komin aö
niöurlotum.
Strútur heitir sérstætt fjall skammt
frá Kalmannstungu í Borgarfirði, en
þar átti lengi heima Siguröur Eiríks-
son, er síöar varö kunnur hjálpræöis-
hermaöur í Reykjavík. Hann orti þessa
alkunnu hestavísu:
Lyngs viö bing á grænni grund
glingra og syng viö stútinn.
Þvinga ég slyngan hófahund
hring í kring um Strútinn.
Þaö er ekki víst aö eftirfarandi
mannlýsing sé gömul, gæti veriö ort á
okkar tíö. Veit nokkur, sem þetta les,
um höfund og tildrög?
Maður þú ert makalaus,
mögnuð sérhver taug og liður.
Þú hefur góðan gáfnahaus,
en guöi tókst meö hjartað miöur.
Jón Dóri er maöur nefndur, yrkir sér
til gamans og hugarhægöar, en fram
að þessu hvorki hlotið fyrir lof né
frægö, enda sjaldan látiö til sín heyra.
Svona orti hann um vinnufélaga sinn
og kvaöst myndu prenta í blööum aö
honum látnum. Sá er þó enn á lífi og
fær hér að sjá sín eftirmæli.
Helgi var mesti heiöurskarl
úr Húnaþingi,
átti góða ektakvinnu
og aðra haföi í næturvinnu.
Um sjálfan sig yrkir sami hagyröing-
ur:
Ó, mín sára ástarþrá,
æviraunin þetta:
í beðinum sem ég byltist á
brenninetlur spretta.
Á heilsugæslustöðinni nýju í Kópa-
vogi fara húösjúkir í eins heitt bað og
þeir þola og síöan Ijós og smurningu.
Þar eru sumir hagmæltir og var einn
slíkur spuröur, hvort hann væri ekki
alveg aö bráöna. Hann svaraöi:
Ójá, mér er ósköp heitt,
eigi gott mun boða,
undir mér er ekki neitt
oröið nema froða.
Ungar fiskvinnslustúlkur voru í kaffi-
hléi aö gantast viö stöllu sína, roskna
konu, spuröu um kynni hennar af
karlmönnum. Hún svaraði:
Ég þóttist eitt sinn þekkja mann,
það var fyrir nokkuö löngu.
Tröll og dauöi tóku hann,
tættu, geröu smátt að öngu.
Viö höfum freistast til aö hugsa okkur aö
við landar gætum saman staöiö af tveimur
gerólíkum manngerðum — af mjúkum og
höröum einstaklíngum. Og þá má finna aö
hinn mjúki maöur í þeim gæti vel sagt sig til
ættar viö íra — og þeir sem harðir eru
gætu talið sig ættaöa suöaustur í norður-
lönd. Þetta má aö vísu vera of lángsóttur
grunur, og síst af öllum viljum við styrkja
trú manna á erfðamátt blóðsins. En allt um
þaö meiga þessar tvær manngerðir, sem
alls staðar veröur vart, minna á þaö að viö
erum frá keltum komnir engu síður en
norðurlandaþjóöum.
Viö sjáum fyrir okkur ýmsa presta og
lögmenn sem hugöu hér haröir að sínu,
hversu þeir minna á norrænan þrifnað. Þá
meigum viö ekki gleyma mönnum með
pólitískar áráttur, sem er sami þrifnaöur-
inn, og þaö er varla hægt að hugsa sér jafn
hallærislega menn og íslendinga meö
þennan sjúkdóm — gagnstætt því hug-
mjúka fólki sem samdi gælurnar, viðlögin
og annarsheimslegu ævintýrin. Viö getum
vel hugsaö okkur aö þessu sveigjanlega
fólki hafi lengi framan af ekki þýtt aö
rembast mjög til metorða meöal hinnar
höröu víkingaþjóöar og látiö sig sitja á sér
og fremur kosiö að sýngja sínar stemmur
en aö rembast til valda, þess vegna verið
haldið niöri, líkt og keltum meöal breta, ef
þeir ekki viidu heldur sýngja í ánauð en aö
þræla fyrir efnislegum gæöum.
Okkur viröist furöu gegna hversu sjaldan
mýktin kemur fram í því sem menn tjá á
þessu fagra landi, og nú er óhætt aö minna
á hina ströngu hljóðstafasetníngu í ís-
lenskri Ijóðagerö og hin skotheldu form
dróttkvæöa og rímna; orðafarið er hart og
hrjóstrugt með ólíkindum.
Þegar nánar er farið út í þessa sálma
meigum við hugsa okkur hvernig kuldinn
hlýtur jafnan að koma fram í því sem
lögmenn skrifa — og þarna erum við
komin í kviku bókmenntanna, eöa hvað!
Allt veröur aö mæla eftir gögnum. Jafnvel
hinar merkilegu íslendíngasögur eru einatl
skrifaðar þannig að bágt er aö trúa aö þær
geti hafa veriö skráðar af öörum en
rétturum. Því hversu óhýrar eru þær oft og
einatt og hversu harðlega reknar í jörö.
Viö erum óneitanlega nokkuö stiröir í
lifandi innileika, og aö því leyti svipar okkur
til frænda okkar á noröurlöndum, sem eru
fremur lítilmótlegir, og vegna þess aö þeir
eru ekki nógu ríkir í sjálfum sér, og
auðvitað um leið fyrir aðþrengd á sjálfu
menníngarsvæöinu.
Hversu hart er þetta frændalið — og nú
er um enga miskunn aö ræöa. Hvílíkir
herramenn þeir eru í bókmenntum, og það
er fremur leiöinlegt. Hvílíkir pólitískt ergöir
menn, og ávallt vegna sinnar ástkæru
efnishyggju, og hversu hallærislegir þeir
eru þegar þeir halda til hins göfuga
skáldskapar.
Ibsen er einn þessara lögmanna í
bókmenntastétt, og okkar vegna má hann
vera mesta skáld noröurlanda, tröll í
skáldskap, og hann minnir nokkuö á þá
landa og norömenn sem bókuöu fornan
skáldskap. Fullur af formi, aö vísu, meistari
í formi, og formiö er jafn strángt og
hrímþurs. Þaö er heldur ekki aö furöa þótt
einhverjum kunni aö blöskra hið púnktaöa
mál sem skrítileikinn fékk aldrei rúm í. Allt
er nú eins og raöaö sé upp meö kubbum,
og t>ess vegna er sjaldan um sveigjanlegar
línur að ræöa.
Hversu þrifnaðarlegt, hversu hraust,
hversu afspyrnu norrænt: það brakar í öllu
verkinu ekki síöur en til dæmis í Egils sögu,
stolti okkar fróna. Og okkur finnst sem viö
stöndum allan tímann í lestrinum frammi
fyrir brúnaþúngum jötni.
Þannig kemur hinn bókmenntalegi per-
sónuleiki noröurlanda okkur fyrir sjónir:
sem væru bækurnar samdar af þrifnaöar-
legum dáöadrengjum, sem okkur virðist aö
ættu fremur að starfa í skátahreyfíngu en
aö rembast viö að beisla Pegasus.
Ef viö höldum til annara frænda okkar
og til annars mennínarsvæöis, til íra, virðist
okkur aö formerkin veröi öll önnur. Meö
þeim er ekki þessi þriflegi sigurstrángleiki,
þar eru ekki þessir bolmiklu menn, og í
orðum þeirra brakar ekki karlmennskan.
írskur andi er þvert á móti kvenlegur, og þó
fremur móöurlegur, gagnstætt því sem um
okkur verður sagt: aö íslenskur andi er
karllegur — sem væri út af fyrir sig ágætt,
ef hann væri það ekki á jafn aðþrengdan
máta; á þessum matarmiklu tímum öllu
fremur strákslegur en karlmannlegur.
Við erum ekki endilega að halda því fram
að írinn sé mikill í skáldskap; þaö skiptir
heldur ekki máli hér. En aö því leyti sem
honum tókst að slá sannan slag kom þaö
líklega til af því aö hann hefur öldum
saman notiö viturs föður í öllum ráöum:
þess manns sem fór meö sögur viö
móeldinn og sló stundum undir á hörpu,
þular sem talaði lágt á meðal annara
manna; en þeir hlustuöu nógu andaktugir
til þess að honum þýddi að tala lágt, og frá
þessu fólki heyröist gjarnan ef slitnaöi
þráður: Og hvaö svo! Hvað svo!
Aö sjálfsögðu hélt þulurinn áfram meö
sína sögu, en hann notaði aldrei orö sem
voru með lögun kassans, helþur ávallt meö
hinum óreglulegu sveigjum línunnar, og
þessi lína leiö í ótal myndum frammi fyrír
eldunum, gaf ýmislegt í skyn á meðal
þeirra sem komu til að hlusta, og kveikti
elda í augum þeirra.
írar voru vissulega karlmenni, en þeir
mundu hafa verið hraklegir karlar aö svo
miklu leyti sem konuna vantaði í þá; annars
mundu þeir ekki hafa oröiö jafn söngnir og
þá mundi heldur ekki vera jafn erfitt og þaö
er oft og tíðum aö segja til um hvort í