Lesbók Morgunblaðsins - 28.02.1981, Blaðsíða 10

Fíllinn er vitur
skepna. Skjóta varð
einn úr hjörð, vegna
þess að hann olli hvað
eftir annað tjóni.
Beinin af honum voru
flutt á brott og látin hjá
filaslóð. Ættingjar fíls-
ins hirtu vandlega
upp beinin og fluttu á
afvikinn stað.
Fyrrum lenti mest af fílabeininu í
skrautgripaverslunum í Nairobi, höfuðborg
Kenya. Oria segir frá því, þegar hún fór inn
í eina slíka að morgni dags árið 1977.
Brosandi ungur Indverji heilsaði henni og
dró fram og sýndi henni ótal freistandi
fílabeinsmuni úr yfirfullum hillum af stytt-
um, skartgripum og smátönnum. Hún
álítur, að þarna í versluninni hafi veriö um
200 tennur af ýmsum staeröum. Hún kom
inn í bakherbergi, þar sem tveir Afríkubúar
sátu og skáru út í fílabeinsbúta úr
sundursöguöum tönnum. Hrúga af fíla-
beinsdufti hafði safnast á gólfið og hún
spuröi, hvað eigandinn gerði við þaö.
„Ég set það í poka á hverju kvöldi og
hann fer með það heim og setur á veginn
hjá sér,“ svaraöi útskurðarmaðurinn. „Þú
skilur, svo aö vegurinn heim að húsinu
hans veröi fallegur."
Nairobi varö nokkurs konarfílabeinshöf-
uöborg Afríku. Þaðan voru flutt út 400 tonn
af fílabeini áriö 1976, bæöi löglega og
ólöglega, og kom það frá Zaire, Uganda og
Tanzaníu. Nú er sköpum skipt í Tsavo-
þjóðgaröinum í Kenya, þar sem veiðiþjófar
létu áöur greipar sópa, en hafa nú verið
reknir á brott. Líf er aftur að færast í fyrra
horf og varla sést dauöur fíll. Kenyatta
forseti lýsti á sjálfstæðisdeginum, 12. des.
1977, yfir algjöru banni á einkaverslun meö
villidýraafurðir, skinn og fílabein.
Frá Nairobi flugu lain og Oria til
Rhodesiu (nú Zimbabwe), þar sem þeim
var boðið til setu á ráöstefnu, sem haldin
var í tilefni 50 ára afmælis Wankie-þjóð-
garösins.
Af ásettu ráöi er viss fílafjöldi felldur í
Wankie-þjóögarðinum. Ráöamenn álita, aö
meö því aö halda fjöldanum í skefjum, sé
fílunum tryggð nóg fæöa. Fyrst eru ætt-
mæöurnar drepnar, þá aðrir fullorönir
fjölskyldumeölimir, sem reika um foringja-
lausir og loks eru ungarnir deyfðir og fluttir
í stíu nálægt aöalstöðvum þjóðgarösins.
Oriu farast þannig orð: „Ég sá um 40
ungvlöum hrúgaö saman í ungastíunum."
Þau yröu seld verslunarmönnum fyrir um
þaö bil 100 dollara stykkiö og síöan seld í
dýragarða og sirkusa í Bandaríkjunum og
öörum löndum. Tvö smákríli voru geymd í
stórum kössum. Einn vlrtist mjög einmana
og hljóp beina leið til mín í von um mjólk.
Ég rétti honum þumalfingurinn til að sjúga
og hann teygöi fram mjúka, Ijósrauða
tunguna. Þeir minnstu fá mjólk úr pela, en
þar sem þá skortir mótefni úr móöurmjólk-
inni, hættir þeim viö aö deyja úr innvortis
sjúkdómum.
Aörir ungar innan þriggja ára voru haföir
í hóþi saman í nokkurs konar rétt, sumir
borðuöu appelsínur, greinar og grænan
gróöur, aörir stóöu bara úti í horni og sugu
á sér ranann. Viö og viö dró einn sig út úr
hópnum og réöist aö verðinum, sem gætti
þeirra.
í enn minni réttum voru ungfílar, þriggja
til fjögurra ára, og voru þeir ennþá
taugaveiklaðri og í sífelldum árásarham.
Allir ungir fílar, senl eru meira en 60
þumlungar yfir herðarnar eru of stórir og of
grimmir. Byssumenn, þrautþjálfaöir í aö
greina aldur, voru ekki lengi aö koma auga
á þá. Kannski var hlutskipti þeirra ekki
verra en hinna. Þeir, sem eftir lifðu, myndu
héðan í frá eyða ævinni á litlum bletti,
mönnum til skemmtunar og hefðu næstum
ekkert annað fyrir stafni en éta."
Fílasláturtíðin í Wankie er á tímabilinu
frá maí og fram í ágúst, því að þá er nógu
svalt til þess að hægt sé að verka kjötið.
Það er skorið í ræmur og breitt á löng og
lág borö úr stálstöngum og hænsnavír.
(Muna ekki ýmsir eftir stakkstæðunum í
gamla daga? (Innskot þýð.)) Fyrir þurrkað
kjöt af einum fíl fást um það bil 100
dollarar. Húðin er notuö í skjalatöskur,
afkliþþur í skó og buddur. Fæturnir verða
að ruslakörfum, regnhlífahöldurum eða
blýantshöldurum, ef um unga er að ræöa.
Fitan er brædd og notuð til matseldar.
Ef til vill eru þéttir frumskógar mið-
baugssvæöisins besta vörn fílanna fyrir
ágangi manna. Þó gefa gróöavonir veiði-
mönnum byr undir báöa vængi og þeir eita
fílana daga og nætur um stórskógana, sem
teygja sig frá Cameron yfir Miðafríku-
Lýðveldið, Zaire, Angola, Congo, Gabon og
Miðbaugs-Guineu.
lain og Oria ferðuðust til Mauritaniu,
sem er norður undir Sahara-eyöimörkinni.
Þar komu þau í lítið þorp, Harr, og vöktu
mikla athygli, því aö útlendingar eru þar
sjaldséöir. Allir þorpsbúar þyrptust í kring-
um þau og þau töluöu viö höföingjann, 79
ára gamlan. Hann sagöi þaö ekki siö
þorpsbúa aö drepa fíla. Kæmu þeir of
nálægt þorpinu, væri klæðisbútur brennd-
ur, en lyktin fældi fílana í burtu og
þorpsbúar beröu tom-tom-trumbur sínar.
Hann kvaö fíl hafa drepiö stúlku þar í
þorpinu áriö 1919 og væri þaö eina slysiö,
sem hent hefði.
Á Gourma-svæðinu í Mali eru 550 fílar,
sem lifa í sátt og samlyndi við hirðingja-
þjóöflokkana þar og drekka um nætur úr
sama vatnsbóli og nautgripir drekka úr á
daginn. Gourma-fílarnir í Mali eru fulltrúar
þeirra Afríkufíla, sem við mest haröræöi
lifa.
Oria lýkur greininni á þessum orðum:
„Saga Afríkufílsins gæti endað vel, en þaö
er undir okkur komið. Eigum við að sitja
sallaróleg og láta okkur lynda aö lífsskeiöi
þessara risa sé lokið? Eigum viö aö líða
þaö, aö hinn mikli fíll sé rekinn á
verndarsvæöi, sem viö höfum úthlutaö
honum? Eöa eigum við að veiía viönám og
gera þennan risa aö lifandi tákni frelsis
okkar? Þennan kraftmikla og þó Ijúfa
feröalang, sem hvorki hefta sléttur nó
skógar hinnar miklu Afríku, verður aö losa
úr pólitískum og fjárhagslegum viðjum
mannsins, svo aö hann megi lifa áfram."
(AMÞ þýddi og endursagöi)
Sigurður Skúlason magister
Nokkur aðskota-
orð í íslensku
ARISTÓ, af bestu tegund. Orðiö er
komiö af aristos í gr. er merkir: bestur.
Hér á landi hefur aristó veriö notaö
sem heiti á karlmannafatnaöi. Þaö
finnst í ýmsum málum, m.a. í orðinu
aristókrat sem merkir: yfirstéttar- eöa
tignarmaöur og heyrist hér oft í tali, en
sést einnig stundum í ritmáli. Þ.
Aristokrat, d. aristokrat, e. aristocrat.
Orðmyndin aristó finnst í ísl. ritmáli frá
árinu 1904 (OH).
ARKÍV, skjalasafn. Oröiö er komiö af
archivum í lat. sem merkir: skjala-
geymsla. Þ. Archiv, d. arkiv, e. ar-
chives. Þetta aöskotaorð hefur lengi
heyrst í íslensku talmáli.
ARÓMA, ilmur, angan. Oröiö er komiö
af aroma í gr. Fr. arome, þ. Aroma, d.
aroma, e. aroma. Heyrist hér stöku
sinnum í talmáli.
ASBEST, þráöótt kísilsteinteg. í um-
mynduöu bergi, notuö t.d. í eldtraust-
ar hlífar (OM). Orðiö er ættaö úr
grísku, heitir þar asbestos og merkir:
óslökkvanlegur. Þ. Asbest, d. asbest,
fr. asbeste, e. asbestos. Finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1821 (OH).
ASFALT, malbik, jarðbik (OM). Oröiö
er komiö af asfaltos í gr. sem merkir:
jaröbik. Fr. asphalte, e. asphalt, þ.
Asphalt, d. asfalt. Finnst í ísl. ritmáli
frá árinu 1878 (OH).
ASÍA, glægúrka, sýrö gúrka. Orðið
hefur verið rakiö til persneska orösins
achar sem ritað er eins á ensku, en
azia á hollensku, d. asie. Finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1846 (OH).
ASÉTTA, smádiskur. Oröiö er ættaö
úr frönsku þar sem þaö heitir asiette
og merkir: diskur. Þaö orö á rót sína
aö rekja til latneska so. assidere, sitja.
Þ. Assiette, d. asiet og asjet. Orðiö
hefur lengi heyrst í ísl. talmáli.
ASSESSOR, meðdómari, annar af
tveim í landsyfirrétti; meöstjórnandi í
opinberri stjórnarnefnd (OM). Oröiö er
komiö óbreytt úr latínu þar sem þaö
merkir eiginlega: Sá sem situr hjá. Þaö
var fyrrum haft um einn af dómurum
réttar. Þ. Assessor, d. assessor, e.
assessor. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu
1685 (OH).
ASTER, blóm af körfublómaætt. Orðið
er ættað úr gr. þar sem aster merkir:
stjarna. Þ. Aster, d. asters sem er
fleirtölumynd úr hollensku, e. aster.
Orömyndin asters finnst í ísl. ritmáli frá
árinu 1898. Aster, stjörnufífill, finnst
hér á prenti frá 1958 (OH).
ASTMI, ASTMA, ASMA, andarteppa,
andþrengsli (OM). Oröiö er ættað úr
gr. þar sem asthma merkir: andar-
teppa. Þ. Asthma, d. astma, e.
asthma. Orömyndin asthma sést í ísl.
ritmáli frá árinu 1866 (OH).
ASTRAKAN, svart eöa grátt skinn meö
hrokkinni ull af ófæddum eöa nýfædd-
um lömbum. Heitiö stafar frá nafni
rússnesku borgarinnar Astrakhan þar
sem mikil skinnaverslun hefur átt sér
staö. Þ. Astrachan, d. astrakan, e.
astrakhan. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu
1897 í samsetta oröinu astrakans-
borðar (OH).
ATLASK, slikjusilki (OM). Orðið er
komiö af atlas í arabisku er merkir:
sléttur. Þ. Atlas, d. atlask. Finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1826 (OH).
ÁDÍENS, áheym. Oröiö er komiö af
audientia í lat. (en þaö no. er komið af
so. audire, heyra) og merkir þar:
Áheyrn sem menn fá hjá tignarmanni.
Merking orösins hefur því ekki breyst í
okkar máli. Þ. Audienz, d. audiens, e.
audience. Orðið hefur oft heyrst í
talmáli hér á landi.
ÁRA, mismunandi litur geislahjúpur,
sem sumir skyggnir menn sjá umlykja
manninn (OM). Oröiö er komiö af aura
í lat. og merkir þar: vindblær. D. aura,
e. aura.
ÁRÓRA. Oröiö er komið af aurora í lat.
og merkir þar: morgunroöi. Sérnafniö
Aurora merkir þar: gyöja morgunroö-
ans. Þ. Aurora, d. aurora, e. aurora.
ÁTÓMAT, sjálfhreyfivél. Oröiö er kom-
iö af automaton í gr. sem merkir:
sjálfhreyfanlegur. Þ. Automat, d. auto-
mat, e. automaton. Finnst í ísl. ritmáli
frá árinu 1872 (OH).
BAKKUS, vínguö. Oröiö er komiö af
Bakchos í gr. Það varö Bacchus í lat.
og merkir þar vínguðinn er samsvaraöi
Dionysos meö Grikkjum. Þ. Bacchus,
d. Bakkus, e. Bacchus. Finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1854 (OH).
BALALÆKA, þríhyrnt strengjahljóö-
færi. Oröiö er komiö af balalaika í
rússnesku. Þ. Balalaika, d. balalajka, e.
balalaika. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu
1917 (OH).
BALLANS, jafnvægi. Oröiö er komiö af
balance í frönsku, en þaö orö er komiö
af latneska oröinu bilanx sem merkir:
með tvær vogarskálar. (í íslensku
heyrist oft so. ballanséra sem komið er
af ballans). Þ. Balance, d. balance, e.
balance. Finnst í ísl. ritmáli frá 2. tug
20. aldar (OH).
BALDAKIN, silkiefni frá Bagdað og
tjald eöa dúkur úr þvílíku efni. í fornu
máli sjást orðmyndirnar baldikin,
baldrkin, balderkin, baldrskin. Þessi
dýrmæti dúkur var upphaflega unninn í
borginni Bagdaö sem kölluö var Bald-
ak (Baldac) í skáldskap miöalda á
Vesturlöndum og er nafniö þaöan
komiö (Fr.). Þaö hét baldacinum á
miöaldalatínu. Oröið baldakin merkir
nú: hásætishiminn (þak yfir hásæti),
prédikunarstóll, hlíf borin yfir tignar-
mönnum o.fl. Þ. Baldachin, d. balda-
kin, e. baldachin o.fl.
BALDÉRA og BALDÝRA, sauma út-
saum meö gulli eöa silfri (OM). Taliö er
aö þessi so. séu komin af franska no.
brodure, útsaumur, en það viröist
ólíklegt. Hins vegar er auösýnt aö no.
bródéring og so. brodéra muni vera
ættuö þaöan um brodering og brodere
í dönsku. Baldýra er komiö af danska
so. baldyre. Bæöi baldéra og baldýra
finnast í ísl. ritmáli frá 17. öld (OH).
BALLEST, kjölfesta, seglfesta, undir-
staöa. Oröiö er ættaö úr miölágþýsku,
heitir þar barlast og merkir: aðeins
meö lest, þ.e. án eiginlegs farms. Þ.
Ballast, d. ballast, e. ballast. Finnst í
ísl. ritmáli frá árinu 1930 (OH), en er
talsvert eldra í talmáli.
BALLERÍNA, iistdansmær. Orðiö er
komiö af ballerina í ítölsku sem merkir:
listdansmær. (Karlkyniö heitir þar ball-
erino). Þ. Ballerina, d. ballerina, e.
ballerina. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu
1959 (OH).
/