Lesbók Morgunblaðsins - 09.05.1981, Side 14

Sigurður Skúlason magister:
Nokkur aðskota-
orð í íslenzku
GALEIÐA, herskip sem þrælar réru,
einkum notaö á Miöjaröarhafi; komast
út á galeiöuna, lenda á villigötum (OM).
Oröiö er komið af galea í miðaldalat. og
merkir þar: skip. Þaö varö í ít. galea og
galera, í fornfr. galée, í miölágþýsku
galei(de). D. galej, e. galley. í ísl. fornmáli
finnst orömyndin galeiö (Fr.), en galeiða
finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1584 (OH).
GALLON og GALLONA, lagarmálsein-
ing í engilsaxneskum löndum, í Banda-
ríkjunum 3,785 I (vín-g); í breska sam-
veldinu 4,543 I (OM). Oröiö mun vera
komiö úr ensku og heitir þar gallon. Þ.
Gallone, d. gallon. Orömyndin gallon
finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1832 og
gallóna frá árinu 1899 (OH).
GALVANISERAÐ járn, málmhúöaö
meö rafstraum. Oröiö er dregiö af nafni
ítalsks læknis sem hét L. Galvani. D.
galvaniseret, e. galvanized. So. galvanis-
era finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1865 og
galvaniseraður frá 1869 (OH).
GAMMOSÍA, há skóhlíf (úr gúmmí)
legghlíf (OM). Þetta orö er langt aö
komið, alla leiö frá Afríku. Þaö heitir
gadamasi á arabisku og merkir þar;
leöur frá Gadames í Tripolis. Meö
viökomu í Frakklandi varö þaö aö
gamache. Þ. Gamasche, d. gamache.
Ekki er mér kunnugt um aldur þess í
íslensku, en á öörum tug þessarar aldar
heyröi ég sagt: gammasía, gammasíur,
gammosía, gammosíur.
GARDÍNA, gluggatjald. Oröið á sér
rætur í miöaldalat., heitir þar cortina og
merkir: fortjald. Fr. courtine, þ. Gardine,
d. gardin. Finnst í r'sl. ritmáli frá árinu
1750 (OH).
GANERING, legging á flík. Hér er
komiö í íslenskri mynd danska oröiö
garnering, komiö af so. garnere sem
merkir: prýöa föt og húsgögn leggingum,
skreyta mat á fati, en þaö er komið af
þýska so. garnieren sem merkir: gera
umgerö um, skreyta, prýöa. í fornhá-
þýsku hét þetta so. warnjan. Fr. garnir.
í ensku merkir oröiö garnishment:
skraut, prýöi. No. ganering finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1779, en so. garnera frá
1883 (OH).
GAS, eldfim lofttegund (OM). Orðiö
má rekja til chaos í gr. sem merkir:
óskapnaöur, ringulreiö. Þaö var eftir
dag^ svissneska læknisins Paracelsusar
(d. 1541) haft um loft. Þ. Gas, d. og e.
gas. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1820
(OH).
GASELLA, smávaxnar antílóputeg. í
Afríku og Asíu (OM). Oröiö heitir ghazala
á arabisku, ít. gazzella, spænsku gazela,
þ. Gazelle, d. og e. gazelle. Finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1878 (OH).
GEISHA, atvinnudans- og söngmær í
japönsku tehúsi. Oröiö er auövitaö
komiö úr japönsku þar sem gei merkir:
list og sha: manneskja. E. og d. geisha.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1954 (OH).
GERMANI, maöur af þjóöflokkum, er
frá forsögulegum tíma bjuggu þar, sem
nú eru Noröur-Þýskaland og Skandín-
avía og töluöu sama indóevrópskt mál;
maöur af þjóö, sem talar germanskt mál
(OM). Orðið heitir Germanus á lat., en
grunur leikur á að þaö sé ættaö úr
keltnesku. E. German, þ. Germane, d.
germaner. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu
1882 (OH).
GIFS, steintegund (Ca SO4), notuö til
aö steypa úr ýmsa muni, finnst viö
brennisteinshveri hér á landi (OM). Oröiö
er ættaö úr semítisku, varö gypsos í gr.
og gypsum í lat. E. gypsum, þ. Gips, d.
gips. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1706
(OH).
GÍRAFFI, mjög hálslangt afrískt jórtur-
dýr (OM). Orðiö er komiö úr arabisku. E.
giraffe, þ. Giraffe, d. giraf. Orömyndin
gíraf finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1859, en
gíraffi frá árinu 1863 (OH).
GLÁKA, blinda sem leggst eins og ský
yfir augaö (OM). Oröiö er komiö úr
grísku þar sem glaukos, blágrænn + om
merkir: hin græna starblinda. Þ. Glauk-
om, d. glaukoma, e. glaucoma. Finnst í
ísl. ritmáli frá árinu 1943 (OH), en er
auövitaö talsvert eldra í talmálinu.
GLORÍA, dýrö, dýrðarljómi. Oröiö er
komiö af gloria í lat. Þaö er frægt orðið í
fornlatneska lofsöngnum: Gloria in ex-
celsis deo sem merkir: Dýrö sé guöi í
upphæðum. Þ. Glorie, d. glorie, e. glory.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1861 (OH).
GLÓSA, útskýring; ft. glósur, glósu-
bók, oröaskýringar eöa þýöingar er-
lends texta (OM). Oröiö er komið af
glossa í gr. sem merkir: tunga, mál. Lat.
glos(s)a, sömu merkingar og í gr. Þ.
Glosse, d. glose, e. gloss. Orðiö finnst í
ísl. fornmáli í merkingunni: skýring,
túlkun (Fr.), en einnig frá 15. öld og er þá
ýmist stafsett glos eöa glossa (OH).
GLYSERÍN, glusserín (OM). Oröiö er
komiö af glycérine í fr., en á rót aö rekja
til glykys í gr. sem merkir: sætur. Þ.
Glyzerin, d. glycerin (er upp á síökastiö
nefnt þar glycerol), e. glycerine. Oröiö
finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1884 (OH).
GNEIS, ummyndaö berg, kristallaö og
flögótt, mjög útbreitt meðal elstu jarö-
myndana, en ekki til hér á landi (OM). Þ.
Gneis, d. gnejs, e. gneiss. Finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1878 (OH).
GÓBELÍN, glitvefnaöur, Hstvefnaöur
meö myndum. Þessi fornfrægi vefnaöur
dregur nafn af franskri litarafjölskyldu
sem bjó í París á 17. öld. í húsi hennar
lét Lúövík konungur 14. stofnsetja
teppaverksmiöju sem átti fyrir sér aö
veröa mjög fræg. Fr. gobelins, þ.
Gobelin, d. og e. gobelin. Finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1927, en f samsetta
oröinu góbelínsvefnaöur frá árinu 1888
(OH).
GOLF, útiíþrótt, þar sem kepþendur
reyna aö slá lítinn haröan knött í sem
fæstum höggum í ákveöinn fjölda holna
á þar til geröum velli (OM). Oröiö er
komiö óbreytt úr ensku. Þ. Golf, d. golf.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1942 (OH).
Oröiö heyröi ég af vörum Sveins
Björnssonar, þáverandi sendiherra ís-
lands í Kaupmannahöfn, áriö 1929, en
hann haföi mjög miklar mætur á þessari
íþrótt og mælti meö iökun hennar hér á
landi.
GONDÓLL, ítalskur róörarbátur, ein-
göngu notaöur á skuröum og síkjum, t.d.
í Feneyjum (OM). Oröiö er komið úr
ítölsku þar sem langur og mjór bátur af
þessu tagi meö háum stafni heitir
gondola. Þaö orö er sennilega dregiö af
so. gondolár sem merkir: rugga og heitir
nú raunar dondolare, en gondólarnir
rugga geysilega á lygnum síkjunum, ekki
síst af völdum ferjumannanna sem róa
þeim standandi meö ærnum tilburðum
og bægslagangi. Þ. Gondol, d. gondol,
e. gondola. Oröið heyrist oft í ísl. talmáli.
Frh. af bls. 3
Svo er sagt að Hákon konungur gamli
(sem Sturla Þórðarson skrifaði um sögu)
hafi einnig átt eitthvert tilkall til ríkis á
Þýskalandi, og víst er aö konungurinn rak
talsveröa útþenslustefnu um noröanveröa
Evrópu allt til íslands. Um þá útþenslu-
stefnu var Alfonso læröa kunnugt, og
einnig þaö að hinn norski konungur gæti
oröiö líklegur keppinautur hans. Því var
þaö, að þegar Alfonso læröi bauö Hákoni
gamla aö’ hann skyldi gifta Kristínu dóttur
hans, einhverjum bræðra sinna, þá hugöist
hann um leið teygja yfirráö sín langt noröur
um álfu, enda hét hann þeim bróöur sem
kvæntist Kristínu að hann skyldi hljóta
konungdóm í Noregi. Hákoni gamla var
einnig auösætt aö hann gæti seilst til valda
suöur í heim, ef Kristín dóttir hans gengi aö
eiga mann af spænskri konungsætt. Báðir
konungarnir hugöu af þeim sökum gott til
glóðarinnar, sem mundi kvikna við hjóna-
band og væntanlegar ástir konungsdóttur
og prinsins.
Nú var það aö Alfonso spaki af Spanía
sendi til Noregs prestinn Ferant að semja
um ráðahaginn, og hitti presturinn fyrir
Hákon konungsson, ríkisarfann og bróöur
Kristínar. Og fékk konungssonur skömmu
síöar sjúkleik. Sturla Þóröarson segir svo:
„Kom þá læknir sá er kominn er að
Spanía meö síra Ferant, og lagöi ráð um
sóttarfar hans. En sóttin þröngdi konungi
eigi að síöur, og andaöist hann af þeirri
sótt og var jarðaður í Hallvaröskirkju þar
sem Sigurður Jórsalafari hvílir.“
Sá Sigurður haföi komiö til Jakobsborg-
ar í Gallsíulandi hálfri annarri öld áöur en
þetta varð.
Ekki er ólíklegt aö læknir fööur Ferants
hafi fremur en lagt ráð um sóttarfar
konungssonar, bruggaö honum banaráö
meö ólyfjan, og rutt ríkiserfingjanum þann-
ig úr vegi. Þó hefur Hákoni konungi, fööur
piltsins, ekki dottið í hug álíka vélræöi.
Hann ákvað aö senda dóttur sína, jumfrú
Kristínu, út í Spaníam, eftir því sem Alfonso
spaki haföi orö til sent, meö því að jumfrúin
skyldi kjósa sér til manns af bræörum
konungs þann, sem henni líkaði.
Þaö er ekki kynlegt aö í fylgdarliði
Kristínar er Loðinn leppur, sá maöur er
einnig var sendur til íslands af Hákoni
gamla, og átti hann að koma landinu undir
Noregskonunga. Loöinn leppur hefur ef-
laust staöiö nútímaleppum jafnfætis í þeirri
list, hvernig sérfræöingar brjóta undir sig
lönd meö hvers kyns lævísi og flaöri. Einnig
voru í fylgdarliöi Kristínar meira en hundr-
að manna. Hákon konungur geröi dóttur
sína heiman meö svo miklu fé í gulli og
brenndu silfri, skinnavöru, hvítri og grárri,
og öðrum dýrgripum, aö engi maöur vissi
dæmi til, að þvílíkt fé hefði greitt verið með
nokkurri konungsdóttur af Noregi fyrr. Þau
höföu snekkju mikla.
Það hvernig Kristín er gerö að heiman er
í algeru samræmi við þær gífurlegu vonir
sem Hákon konungur geröi sér um aukin
völd í suðurálfu að lokinni giftingu.
Nú er það að séra Ferant var enginn
sjógarpur. Þess vegna var ekki siglt til
Galisíulands á snekkjunni miklu, heldur
mátti presturinn ekki annaö fyrir sjóveiki
en fara landleiöina í gegnum Frakkland. Og
kannski hefur Kristínu konungsdóttur einn-
ig langaö til að skoða sig dálítið um í
heiminum, líkt og ferðamenn nútímans.
Hún og fylgdarlið hennar reiö á meir en sjö
tugum hesta yfir Frakkland þvert allt til
Marbonn. Þaðan hélt liðiö til Kataloníam og
borgarinnar Gerona. „Og er jarl sá, er í
staðnum var, spuröi til jumfrúarinnar, reiö
hann móti henni og tveir biskupar meö
honum og þrjú hundruð manna tvær
mílur."
Þegar Kristín kom til staöarins, tók jarl í
beisli hennar og leiddi hana í staðinn, en
biskup á aðra hönd.
Lýsing Sturlu Þórðarsonar á hirösiöum
og hinni riddaralegu framkomu, gæti bent
til þess að hann hafi heyrt einhvern úr
fylgdarliðinu segja frá ferðinni. Og það er
einna helst aö sjá sem hann fegri gestrisn-
ina með blæ franskra Ijóöa frá þessum
tíma.
Síðan heldur Sturla áfram:
„Þá er jumfruin reið til Barðsalona (þaö
er Barcelona, og er kóngsdóttir nú komin á
alþekktar túristaslóöir) reið konungurinn af
Aragún í móti henni með þrim biskupum og
ótalligum her meir en þrjár mílur, og fagnar
henni allsæmilega og tók sjálfur í beisli
hennar og leiddi hest hennar í staöinn
undir henni.
Hvar sem fylgdarliöiö kemur til staöar,
þá riðu í móti jumfrúnni bæði riddarar og
barúnar.
Eftir mikil veisluhöld heldur Kristín
konungsdóttir áfram ferö sinni. Tveim
náttum fyrir jól kemur hún í Kastel (Kastilíu)
til þess staöar er Sarti heitir (eöa Soría nú).
Þau komu jólakveld til Burghs (þeirrar
borgar er heitir Búrgos) — „og var þar
virðulega viö þeim tekið. Og offraöi
jumfrúin miklu borðkeri, en öðru hafði hún
offraö í Rotterdam.“
Og enn heldur Sturla áfram og fylgir
konungsdóttur í huganum; hann segir:
Af slíkum hlutum og öörum þvílíkum
fékk hún svo mikla frægö í þessari ferö, aö
engi maður viti dæmi til, aö né ein jumfru
útlend mætti jafnmikla sæmd fá. Og hugsa
menn eftir, að eigi hafi sú ferð verið farin af
Noregi, að jafn virðuleg hafi veriö, síöan er
fór Siguöur konungur Jórsalafari.
Svo viröist að tilgangur feröarinnar og
ástæöan fyrir hinni miklu viöhöfn hafi farið
fram hjá Sturlu, þegar hann skráði söguna
fimm árum eftir aö förin var farin. Þaö
sama er aö segja um fjölda sagnfræðinga,
enda er tíðum raunin sú aö manninn tekur
aldir aö skilja hvaöa orsakir liggja að baki
valdabrölti þjóðhöfðingja. Sögumenn dúöa
bröltiö tíðum í draumórabúning, færa þaö í
hjúp hugsjóna eöa drekkja sanneikanum í
þeim bikurum sem þeim eru bornir af
barúnum valdsins af mikilli gestrisni. Hitt er
líka aö fræöimenn missa annað hvort af
ritlaunum eöa höfuðið, ef þeir skilja
sannleikann á meöan hann er hættulegur
höfðingjum.
Nú verður flogiö yfir sögu: Svo viröist
sem konungurinn af Aragún hafi orðið
ástfanginn af Kristínu konungsdóttur meö-
an hún dvaldi í Barcelona. Vegna ástar
sinnar, segja sögur, aö konungurinn af
Aragon sendi Alfonso lærða, mági sínum,
bréf þar sem hann beiddist þess að
konungur skyldi gifta honum jumfrúna. En
það vissu norðmenn í fylgdarliðinu, aö
konungurinn af Aragon var á efra aldri, —
„og fundu þeir þaö við gjaforð þetta,“ segir
Sturla.
Þannig lauk þeirri umleitan, og hefur
Loðinn leppur eflaust eygt betri bita af
konungakjöti en hold hins háaldraöa
manns. Kristín heldur því sem leið lá yfir
Kastilíuhásléttuna uns hún kemur í kon-
ungsgarð og hittir Alfonso lærða og hirö
hans, líklega í borginni Leon eöa í Burgos.
Eftir þetta taldi Alfonso læröi upp alla
bræöur sína og sagði, hversu hverjum var
háttaö. Þegar hann hefur upp talið ágæti
allra endar hann á Filipusi, erkibiskupi af
Sílío (þeirri borg er nú heitir Sevílla).
Þennan bróöur sinn sagöi hann ekki vera
skaptan til klerks, heldur aö fara meö
skemmtan, haukum og hundum, og kvaö
hann vera hinn mesta einvígismann aö
björnum og villisvínum, jafnlega glaöan. Og
Filipus er einnig — „kátur, sæmilega
mildur og lítillátur og hinn besti félagi.
Hann er og sterkastur af öllum vorum
bræörum og mjög góöur riddari."
Alfonso lærða hefur þótt hlýöa, aö jafn
stór og gerðarleg stúlka og Kristín hefur
veriö, gengi að eiga hinn mesta einvíg-
ismann aö björnum og villisvínum. Af
hjónabandi þeirra heföi átt að fæöast