Lesbók Morgunblaðsins - 13.06.1981, Blaðsíða 5

Karfavinnsla 1936. Sjötíu manns við lifrartöku.
Samtímis námamálum voru önnur at-
vinnutækifæri á Flateyri skoðuö. Útgerð
stærri vélbáta jókst og síldarsöltun
hófst. Fiskimjölsverksmiðjunni var breytt
í síldarverksmiðju, þar var byggður 1000
tonna lýsistankur úr járnbentri stein-
steypu sem þá var nýmæli, síldarþrær
steyptar, sérlega vandaðar bryggjur
byggðar, fyrsta snigilpressan keypt og
ýmis önnur tæki og búnaður. Þá var
keyptur stór seglbarkur og annar leigöur
og báðir notaðir til fyrstu síldarflutninga
hér á landi. Þetta voru 3—4000 tonna
skip. Þaö má því augljóst vera aö á
döfinni voru stórhuga framkvæmdir.
Böl var þaö hinsvegar að verksmiöjan
var síðbúin, vélar komu of seint til
landsins, og að miklar skemmdir urðu á
hráefninu sem í börkunum var flutt. Því
fór sem fór.
Á Flateyri var einnig á svipuðum tíma
byggð hafskipabryggja, kola- og vatns-
afgreiðsluaðstaða fyrir togara, saltfisk-
verkunaraðstaöa og íshús og auðvitað
komu þá fram fleiri atvinnurekendur
verslana og bátaeigendur.
Fjarri er líka aö allt sé upptaliö í
atvinnuþróun á Flateyri á umræddu
tímabili. Eins eru enn ónefndar fjöldi
hugmynda, sem yfirvegaðar voru en ekki
varö hrundiö í framkvæmd. Af slíkum
hugmyndum skal hér aðeins nefnd
sjóefnavinnsia og fóöurbætisvinnsla úr
þara og lifrarbræðsluúrgangi, en einka-
leyfi voru veitt til hvoru tveggja.
Ekki fer milli mála aö í öllum meiri
háttar umsvifum þessa tímabils voru
vsynir Torfa Halldórssonar virkir þátttak-
endur og frumkvöölar, einkum Kristján
verksmiðju.
Um þessar mundir er farið aö huga að
brúnjárnssteini sem finnst í tertier-lög-
um í Eyrarfjalli ofan Flateyrar. Málm-
steinninn reyndist gott hráefni bæði skv.
efnagreiningum Steins laboratorium í
Kaupmannahöfn og tilraunabræðslu í
Svíþjóð. Hinsvegar fer tvennum sögum
af magni. Félag var stofnaö um námurn-
ar og norskur námaverkfræðingur feng-
inn til úttektar á þeim. Niöurstöður voru
að málmlagið væri of þunnt til hag-
kvæmrar vinnslu. Hinsvegar benti hann
á að margra metra þykkt álríkt leirlag
utar á Sauöarnesi væri líklegra til
námuvinnslu. Nokkru síöar er þetta lag
af öðrum fræðingi nefnt bauxit leir, þ.e.
kjörefni í súrál.
Engan þarf að undra þótt fundur
slíkrar auölindar vekti mikinn ahuga.
Á næstu árum var líka hafinn mikill
undirbúningur aö stóriöju af hálfu náma-
félagsins og m.a. hönnuð 35000 hestafla
virkjun í Mjólká (Verkfr. fyrirtækiö var
danskt en aöalhönnuöur norskur, S.
Hauth, síðar forstjóri viö Norsk Hydro).
Staðfesting á því aö hin sérkennilegu
leirlög væru bauxit fékkst hinsvegar
ekki. Almenn jarðfræðiþekking var ekki
mikil hér á landi á árunum 1917—1922
þegar námamálin voru aöallega í sviös-
Ijósinu, en fljótlega mun þó hafa komið í
ijós aö hin Ijósu lög á Mosskerjakambi á
Sauðanesi voru ekki bauxit. Hins vegar
verður ekki neitað að efnagreiningarnar
sem sönnuöu ágæti brúnjárnssteinsins
vöktu draumsýnir, sem aldrei fengu stoð
í veruleikanum. Að venju blekktust líka
sumir varanlega af þessum hillingum.
Kathe Larsen
Ævibrautin
Ef þú leitar þess þolinmóður
sem lífiö hefur í raun og veru að bjóða þér
muntu finna styrk þess og frið
gjöf tára sársauka og sorgar.
Um margbreytilega stigu
liggur slóö þín milli réttrar leiðar og villu
þrotlaus er leit þín að sannleika
og tekur aldrei enda
bjarta lífgeisla muntu finna
og uppsprettur lífs.
Kaldsvalur andvari leikur um hug þér
og svifar burt inngróinni andúö
en þegar nóttin hnígur að
og lokar augum samferðafólksins
ríst þú einn upp með endurnýjaðan þrótt.
Og harta þitt gistir ekki lengur
fangelsi hinna þrúgandi handa
heimskuleg lamandi orð
hverfa sem dögg og reykur
í birtu komandi dags.
Vitund mín skelfur
lostin sársaukafullri hamingju
koss þess óhöndlanlega brennur á vörum mér
ég er vígð til vornæturbirtu ilmandi dýrðar.
— Já, eins og varir mínar hefðu verið kysstar
óskiljanlegri elsku.
í dag er hjarta mitt barmafullt af þakklæti til lífsins.
Þökk hrópa ég fyrir öll þau sár
sem ég hef verið lostin og læknuð hafa verið.
Já þökk fyrir þá djúpu samhygð og hlýju
sem ég hef fundið streyma til mín —
og kannski
þökk fyrir sjálft lífið.
Torfason. Þetta var þróun, sem byggðist
á einkaframtaki, en einkennandi var
hversu vandað var til mannvirkja. Þau
dugðu líka lengur og til annarra hluta en
þau voru byggö til. Á Flateyri dugði
hafskipabryggjan fyrir starfsemi staðar-
ins langt fram á sjötta áratuginn, þegar
hafnarbakki leysti hana af hólmi. Sól-
bakkabryggjan nægði sem aðstaða til
fiskkaupa af vélbátum Vestfirðinga, og
ísfiskútflutnings með togurum Consoli-
dated Fisheries einn veturinn (sennilega
1927). Sólbakkaverksmiðan entist líka
sem síldarverksmiðja allt til síðari stríðs-
loka og á kreppuárunum var karfa-
vinnsla þar afar þýðingarmikil atvinnu-
bót fyrir byggöarlögin frá Bíldudal til
Bolungarvíkur.
Mannvirkin dugðu líka lengur en
mennirnir. Námufélagið skilaði ekki arði.
Endurbygging Sólbakka verksmiöjunnar
var dýr og hún var ekki tilbúin á réttum
tíma. Hlutafélagið varð gjaldþrota. Síld-
arútgerö og síldarsöltun var erfið á
þessum árum og margir töpuðu eignum
sínum, þar á meðal Kristján Torfason.
E.t.v. var það sök þessara manna að
hætta djarft eignum sínum. Torfasynir
veðjuöu öllu sínu fyrir atvinnutækifæri í
byggöarlagi sínu og þeir töpuöu.
Kristján Torfason andaöist eignalaus í
maí mánuði 1931. Á gröf hans á Flateyri
stendur háreistur minnisvarði en meö
þessum varða heiðruðu nokkrir vinir
hans í Reykjavík unnin brautryðjanda-
störf. Þessi mikli steinn vottar um leiö aö
meðal samtíðarmanna Kristjáns voru
ýmsir er kunnu að meta frjálshyggju og
athafnasemi og skildu aö hún er í raun
5
.V.Y.V. V\
grunnurinn að frjálsræði okkar.
Ofanskráöir minnispunktar eru á blað
settir eftir lestur bókarinnar Ófriður í
aösigi eftir Þór Whitehead. í bókinni eru
því geröir skórnir að námuréttindi í
Önundarfirði hafi veriö mikið áhugaefni
stórveldanna á fjórða áratugnum. Jafn-
framt eru lífsviöhorf og störf bræðranna
Kristjáns og Páls Torfasonar lítillækkuö
með skjálgum tilvitnunum um ævintýra-
mennsku og mang í sambandi við sölu
námuréttinda.
Þessi skrif eru rakin tímaskekkja.
Starfsdagar bræðranna voru þá liðnir.
Námumálin voru mál annars og þriðja
áratugarins, en ekki þess fjórða, og þau
byggðu fyrst og fremst á skýrslum sem
skrifaöar voru 1917—1922. Þeir sem
muna fjórða áratuginn greina heldur
ekki sannindin í staðhæfingunum. Hins-
vegar er kveikjan á hugarþuröi Þórs
Whitehead viöbrögö fjölmiöla viö ósk
íslandsvinarins Newcomes Wrights 1939
um aö fara gagngert niður í saumana á
því sem þessar gömlu skýrslur fjölluöu
um. Ósk hans olli eingöngu því að hann
varð að þola háö og spott í þáverandi
stjórnarpressu, og síðan synjun beiön-
annar. Þetta hefur ugglaust verið óverö-
skuldaö, en er ekki einsdæmi og fjöl-
miðlar eru sífellt að hrella landsmenn
með því að erlendir kapitalistar séu að
seilast í auðlindir þeirra. Oft erulíka
notaðar misvandaöar umsagnir í hrell-
ingunum. Hins vegar verður að gera
kröfur tii sagnfræöings um vandaöri
meðferö heimiida og ekki veröur séð
hvaöa erindi háð og spott eiga inn í
sagnfræðirit.