Lesbók Morgunblaðsins - 27.06.1981, Side 11

umfjöllun Vilhjalms Þ.
Fyrir síðustu jól kom út hjá
Almenna bókafélaginu ævisaga Jón-
asar Hallgrímssonar eftir Vilhjálm Þ.
Gíslason, fyrrverandi útvarpsstjóra.
Þetta er allmikið rit, því að þarna er
samandregiö flest eða nálega allt
sem vitað er um Jónas Hallgrímsson
og margt um ættfólk hans og
umhverfi, líf þess og baráttu frá
vöggu til grafar.
Þessi bók er afraksturinn af ævi-
löngum kynnum höfundar af Ijóðum
Jónasar Hallgrímssonar og víða má
greina afstöðu horfinnar kynslóöar til
þessara Ijóða, þegar þau voru helsta
athvarfió frá örðugri lífsbaráttu og
aflgjafi í sjálfstæðisbaráttunni. Lest-
ur Ijóða Jónasar Hallgrímssonar gaf
þessu fólki sýn inn í aðra veröld,
hann veitti því „fulla fegurð að
skoöa“ og víða má greina líkt og
andblæ af þeirri lotningu sem eg
þekkti hjá gömlu fólki í æsku minni
fyrir Jónasi og Ijóðum hans.
Því fer samt fjarri, að Vilhjálmur
hafi tekið sér fyrir hendur að semja
einhverja helgisögu af Jónasi Hall-
grímssyni. Þvert á móti dregur hann
hvergi fjöður yfir þá bresti, sem voru
í skaphöfn hans, en hann er skiln-
ingsríkur og umburðarlyndur gagn-
vart þeim þáttum í eðli skáldsins
sem ollu því, aö veraldargengi þess
var næsta valt og margt geróist því
næsta andsnúið, einkum þegar á
ævina leið. Hitt er ekki síöur merki-
legt, að Vilhjálmur dregur skýrt fram,
hvað Jónas tók mikinn þátt í og var
oft í fararbroddi að kynna og hrinda
í framkvæmd nýjungum og var þá
sama hvort um var að ræða á sviði
lista, stjórnmála, vísinda eða til
hagnýtra nota. Okkur, sem nú lifum,
hættir til að halda, að á þeim tímum,
sem Jónas Hallgrímsson var uppi,
hafi allt staðið ístað, en því fór fjarri.
Á fyrri hluta 19. aldarvar góðæri og
meiri bjartsýni og baráttuvilji gerói
vart við sig en oft áður. Á þessum
árum spratt fyrsti vísirinn aö mörgu
því sem síöar varð mikill stofn meó
laufmiklar greinar og Jónas var einn
hinna mikilvirku sáningarmanna.
Vilhjálmur Þ. Gíslason hefir mikið
rannsakaó upplýsingaöldina og sú
þekking hefir komið honum að góðu
haldi, þegar hann vegur og metur þá
menningarlegu arfleifö sem Jónas
tekur við og auögar og endurnýjar.
Rómantíska stefnan var að vissu
marki andhverfa upplýsingastefn-
unnar, en víöa má sjá hjá Fjölnis-
mönnum, að þeir hafa virt og metið
margt hjá upplýsingastefnunni, svo
sem fræðsluna, nytsemina og ekki
sker Tómas Sæmundsson lofið við
nögl sína, þegar hann nefnir Magnús
Stephensen á nafn í greinum sínum.
Árás Jónasar Hallgrímssonar á rím-
urnar er í beinu framhaldi af stefnu
Magnúsar Stephensens aö útrýma
rímnaýlfrinu og enda þótt útgefendur
Sunnanpóstsins og Fjölnismenn eld-
uðu löngum grátt silfur, voru það
ekki síður átök milli kynslóða og
persónulegir árekstrar sem þar voru
á ferðinni. Þessir ungu menn voru á
engan hátt skrýddir skikkju lítillætis-
ins eins og þegar Jónas tók sér fyrir
hendur að yrkja upp þýöingu Árna
Helgasonar stiftprófasts sem við
þekkjum undir nafninu Móðurást.
Það voru viðhorfin til málsins og
skáldskaparins sem tekist var á um.
Inn í þetta blönduðust deilurnar um
alþingi, endurreisn þess og skipulag
og staóarvaliö. Allt þetta sýnir, hve
fast Jónas hefir lifaö með samtíð
sinni. Þó að hann væri einrænn í
aðra röndina var hann einnig sam-
kvæmismaður og í samkvæmum
voru mörg kvæöi hans flutt í fyrsta
skipti, lesin eða sungin. Hann virðist
hafa unað sér vel í mannfagnaði og
verið sýnt um aó hafa vekjandi áhrif
á þá sem í kringum hann voru.
Þjóðsagan um leti hans, sem fær byr
í seglin í bréfum Tómasar Sæ-
mundssonar, er þrátt fyrir allt óverö-
skulduð, því að hann hefir verið mjög
afkastamikill þegar hann gekk að
verki, eins og bókin segir.
í bók sinni kynnir Vilhjálmur les-
endunum nýja fleti á manninum
Jónasi Hallgrímssyni og honum tekst
prýðilega að tengja saman allt það
nýja sem fram kom hjá Jónasi vegna
þeirra menningarstrauma sem fóru
um norðurálfuna upp úr júlíbylting-
unni. Sérstaklega á þetta við um þau
erlendu áhrif sem mótuðu skáldskap
Jónasar og urðu til að dýpka fegurð-
arskyn hans og gefa Ijóðum hans
aukinn ferskleika og þokka. Hann
notar nýja bragarhætti og þýðir Ijóð
eftir samtímaskáld víða að, og þáttur
Jónasar í endurnýjun íslensks
skáldskapar verður örugglega seint
ofmetinn. Gestur Pálsson sagði, að
íslenskur skáldskapur stæði á öxlum
Jónasar í fyrirlestrum sínum um nýja
skáldskapinn.
Það mætti skrifa langt mál um
þessa bók, því hún er mjög læsileg,
laus við allar málalengingar og
auðskilin og skýr fyrir alla sem lesa
vilja. Þetta er höfuökostur og sér-
staklega lofsverður í sambandi við
umfjöllun höfundar um einstök
kvæði og efnistök Jónasar. Þar fer
höfundur hinn gullna meöalveg. Allt
sem hann segir er svo Ijóst og
skiljanlegt, að það fælir engan frá að
taka kvæöin og lesa, en mér býöur í
grun, aö íslensk ritskýring hafi oftar
en ekki fælt menn frá, í stað þess að
laða menn til Ijóðalestrar. Þaö er
aðalsmerki allrar góðrar listar, að
hún mælir með sér sjálf. Menn
hrífast ekkert frekar af fallegu mál-
verki, þó aó menn heyri langan
fyrirlestur um hvaöa listastefna hafi
verið ríkjandi og mótað listamann-
inn, og sama gildir um góöa tónlist.
Hún lætur ekkert betur í eyrum, þó
að menn fái að vita, að hún er gerð
úr stefjum og stefjabrotum sem eru
fléttuó saman og endurtekin og úr
þeim unninn glitvefnaður tónverks-
ins. Meira aö segja breytir þaö litlu
fyrir okkur aö vita, hvaö Esjan er há
þegar við horfum á hana eða hvaða
bergtegund er í henni, heldur horfum
viö á sköpunarverkið sjálft og þann
skrúöa sem þaö er í.
Þaö hefir jafnan veriö taliö aöal
Ijóðagerðar Jónasar, að hún væri
Ijós og auðskilin, en samt er það svo,
aö víða í kvæöum hans má finna
staði, sem vefjast fyrir mönnum að
skilja og skýra, og nægir að nefna
kvæðið Alsnjóa sem dæmi þar um,
þaö hefir veriö mönnum ráögáta
hvað skáldiö væri að fara, allt frá því
að Brynjólfur Pétursson fékk þaö í
hendur með póstinum frá Sórey.
Samt fylgir því ákveðinn hugblær, í
því býr einhver leyndardómur um
andstæður lífs og dauða og eg efast
um, aó kvæðið yrði áhrifameira, þó
að snjöllum ritskýranda tækist að
leiða lesandann í allan sannleikann
um hvað Jónas átti vió með hverju
orði og setningu, og hann sviptir
lesandann þeirri andlegu áreynslu
sem hann fær viö aö reyna aö brjóta
efnið til mergjar eftir sínu höfði.
Vilhjálmur Þ. Gíslason talar hvergi
eins og sá sem hyggst setja Jónas á
stall, þaðan sem honum verður
hvergi þokað og gerir þarflaust að
vega og meta hann og skáldskap
hans að nýju. Hann þekkir hverful-
Iþikann sem er fylgja allrar skapaör-
ar skepnu of vel til þess. Á langri ævi
hefir hann horft á íslenska Ijóðagerð
víkja fyrir nýjum menningarmiðlum.
Hin skapandi list hefir oróið undir í
neysluþjóöfélaginu, sem baular eftir
töðumeis afþreyingarefnis, en gerir
litlar eða engar kröfur um listrænt
gildi. Hætt er við, að Jónas Hall-
grímsson eigi erfitt uppdráttar þegar
svo er komið og geti nú meö sanni
sagt, að „ tíminn vill ei tengja sig viö
mig“. Mörg öndvegisverk hafa orðið
til í andófi við ríkjandi stefnur og
menningarlegt ástand og við íslend-
ingar eigum óræk vitni þar um í
bókmenntum okkar og nú hefir
Vilhjálmur Þ. Gíslason bætt einu
slíku viö.
Adalgeir Kristjánsson