Lesbók Morgunblaðsins - 27.06.1981, Blaðsíða 14

Siguröur Skúlason magister
Nokkur aðskota-
orð í íslenzku
KANEL, KANILL, krydd úr berki
kaniltrés (OM). Þess orö eiga rætur aö
rekja til canna í latínu sem merkir: reyr.
Fr. canelle, þ. Kaneel, d. kanel. Kanel
finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1584,
stafsett Caniel. Oröiö finnst í allmörg-
um samsettum oröum, miklu oftar
stafsett kanel en kanil (OH).
KANÍNA, nagdýr af héraætt (OM).
Orðið má rekja til cuniculus í latínu
sem merkir m.a.: kanína. Þaö varð
conin í fr., konijn í hollensku, kanin í
miölágþýsku og dönsku og er þaöan
hingað komið. (Kanin í þýsku merkir:
kanínuskinn, en Kaninchen kanína.)
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1644 (OH).
KANON, söngur, lágasöngur; keðju-
söngur (OM). Oröiö er komið af kanon
í grísku og merkir þar: reyr og
mælikvarði. Þ. Kanon, fyrirmynd,
mælisnúra, d. kanon og hefur þar
ýmsar merkingar, m.a.: mælisnúra og
keðjusöngur. Finnst í ísl. fornmáli (Fr.).
KANTATA, hátíöasöngur, hátíöa-
Ijóö, kórverk meö einsöng og hljóm-
sveit. Orðiö er komiö af cantata í
ítölsku, en það orö er myndað af
latneska so. cantare sem merkir.
syngja. Þ. kantate, d. kantate, e.
cantata. Orðmyndin Cantate finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1880 (OH).
KANTÓNA, fylki, einkum eitt hinna
25 í Sviss (OM). Þett orö á rót sína aö
rekja til canthus í grísku og latínu sem
merkir m.a.: hringur á hjóli. Þaöan eru
komin orðin cantone í ítölsku og
canton í frönsku sem bæöi merkja:
héraö, fylki. Þ. kanton, d. kanton, e.
canton. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu
1887 (OH).
KANTUR, jaöar, brún (OM). Þetta
orö má rekja til cantus í latínu. Þ.
Kante, d. kant. Finnst í ísl. ritmáli frá
árinu 1734 (OH).
KANSLARI, forsætisráöherra (í
Þýskalandi og Austurríki); fram-
kvæmdastjóri háskóla, æösti umboðs-
maður konungs í stjórn háskóla (OM).
Orðið er komiö af cancellarius í
miöaldalatínu, en þaö merkir:
næstæösti embættismaöur ríkisins og
stjórnandi kansellísins (stjórnar-
ráösskrifstofunnar). Auk þess, sem
áöur er getiö, merkir oröiö erlendis:
dómsmálaráöherra. Þ. Kanzler, d.
kansler. e. chancellor. Finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1886 (OH).
KANTOR, forsöngvari, stjórnandi
kirkjukórs. Orðiö er komiö af cantor í
latínu, af so. canere, syngja. Þ. Kantor,
d. kantor, e. þrecentor. Orö þetta
heyröi ég af vörum gamalla, málfróöra
manna áriö 1920 og kváöust þeir lengi
hafa heyrt þaö í talmáli íslenskra
lærdómsmanna.
KAÓLÍN, steinteg. og bergteg., leir-
kennt Ijósleitt alúmínsilikat, myndast
viö veðrun feldspats (t.d. í hveraleir),
notaö til postulínsgeröar (OM). Oröiö
er komiö af kínverska fjallsheitinu
Kauling. D. og e. kaolin. Finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1878 (OH).
KAPELLA, lítil kirkja, húsakynni fyrir
messugeröir í byggingu, sem annars er
ætluö óskyldum verkefnum (OM). Orö-
iö er komiö af capella í miöaldalatínu,
en þaö er smækkunarmynd af capa,
kápa, upphaflega kirkjurými þar sem
kápa Marteins helga var varöveitt. Fr.
chapelle, e. chapel, þ. Kapelle, d.
kapel. Finnst í ísl. fornmáli (Fr.).
KAPÍTAL, höfuöstóll (OM). Orðiö er
komiö af capitale í miðaldalatínu sem
merkir: höfuöból. Fr. og e. capital, þ.
Kapital, d. kapital. Finnst í ísl. ritmáli
frá því laust eftir aldamótin 1800 (OH).
KAPSEL, nisti, hylki. Oröiö er komiö
af capsula í latínu, en þaö orö er
smækkunarmynd af capsa sem merkir:
kassi. Þ. Kapsel, d. kapsel, e. capsule.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1876 (OH).
KARAFLA, boröflaska undir vín eöa
vatn. Orðiö er komiö af gharaf í
arabisku. Þaðan barst þaö um
spænsku inn í frönsku og varö þar
carafe. E. carafe, þ. Karaffe, d. karaff-
el. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1882
(OH).
KARAKTÉR, einkunn, skapferli, inn-
ræti o.fl. Oröiö er komiö af charakter í
grísku, en þaö orð er komið af so.
charassein sem merkir: rista í, grafa. Þ.
Charakter, d. karakter, e. character.
Finnst í þessari merkingu í ísl. ritmáli
frá árinu 1810, en í merkingunni
galdrastafur (ritaö character) frá 17.
öld (OH).
KARAMELLA, sælgæti unnið úr
brenndum sykri o.fl. (OM). Oröiö er
sennilega komið af caramelo í
spænsku. D. karamel, e. caramel.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1924 (OH),
en heyrðist aö venju fyrr í talmáli.
KARAT, mælieining þegar vegið er
gull eöa gimsteinar, nú venjul. 200
milligrömm. Mælieining fyrir magn af
hreinu gulli (OM). Oröiö er komið af
keration í grísku. Fr. og e. carat; þ.
karat, d. karat. Finnst í ísl. ritmáli frá
árinu 1780 (OH).
Varnir Petrosjans
héidu - enn einu sinni

SKAK
eftir Margeir
Pétursson
>_________________-
Tigran Petrosjan, fyrrum heimsmeistari,
hefur löngum veriö frægur fyrir seiglu sína
og ráösnilld í vörn. Hann setti mark sitt á
þróun skáklistarinnar meö því aö tefla
rólega og óvirkt og bíöa eftir atlögu
andstæöingsins. Þetta reyndu margir aö
leika eftir honum á sjöunda áratugnum, en
upp á síökastiö hefur annar hvassari stíll
rutt sér til rúms. Helstu frumkvöölar aö
þeirri nýbylgju eru þeir Mikhail Tal, meö
frábærum árangri sínum árið 1979, og
Garry Kasparov, sem hefur töfraö fram úr
erminni hinar ótrúlegustu fléttur á stuttum
skákferli sínum.
Á stórmótinu í Moskvu um daginn fór
Kasparov mjög vel af staö, en Petrosjan
aftur á móti fremur illa. í innbyröis
viðureign þeirra haföi hinn fyrrnefndi hvítt
og biöu skákáhugamenn óþreyjufullir eftir
því, hvort ekki myndi fara á sömu leiö fyrir
konungi varnarskákmannanna og öörum
reyndum meisturum sem höföu treyst á
varnarmátt eigin stöðu í skákum sínum viö
Kasparov.
Skákin hefur áreiðanlega ekki valdiö
neinum vonbrigöum. Upp kemur lokuö
staða, þar sem hvítur, Kasparov, hefur
dágóö sóknarfæri á kóngsvæng og þá er
eftir að sjá hvernig Petrosjan gengur aö
hrinda atlögunni.
Hvítt: Kasparov
Svart: Petrosjan
Drottningarindversk vörn
1. d4 — Rf6, 2. c4 — e6, 3. Rf3 — b6, 4. a3
Þaö hefur stundum gefist vel aö beita
uppáhaldsvopnum andstæöinganna gegn
þeim sjálfum. Það var einmitt Petrosjan
sem kom fyrstur með þetta afbrigði og upp
á síökastið hefur það notið mikilla vin-
sælda.
— Bb7, 5. Rc3 — d5, 6. cxd5 — Rxd5, 7. e3
— Be7, 8. Bb5+ — c6, 9. Bd3 — Rxc3, 10.
bxc3 — c5, 11. 0-0 — 0-0, 12. Dc2 — g6,
13. e4 — Rc6,
Dæmigert fyrir afleiöingar leiksins 6. —
Rxd5. Hvítur hefur fengiö sterkt peðamið-
borö, sem svartur reynir að grafa undan.
14. Bh6 — He8,15. Hfd1 — Dc7,16. De2 —
Hed8, 17. De3 — e5,
Petrosjan kýs aö loka stööunni, en
annar möguleiki var 17. — Bf6.
18. d5 — Ra5, 19. c4
Nú kemur svartur riddara á d4, en ekki
mátti leyfa honum aö leika sjálfum 19. —
c4.
— Rb3, 20. Ha2 — f6, 21. h4 — Bc8, 22.
Hb1 — Rd4, 23. Rxd4 — cxd4, 24. Dg3
í þessari lokuðu stööu stendur hvítur
greinilega nokkru betur. Hann hefur sókn-
arfæri á kóngsvæng, en svartur veröur aö
treysta á varnarmátt stööu sinnar og
frípeðið á d4.
— Bf8, 25. Bd2 — Bd6, 26. Hf1 — Dg7, 27.
a4?!
Þaö er tæplega grundvöllur til þess fyrir
hvítan aö tefla á báöum vængjum og þarna
veröur a-peöiö mjög veikt. 27. f4 virðist
eölilegast í stööunni.
— a5, 28. Hb2 — Bc5, 29. f4 — Bd7?
Ónákvæmni, sem gefur sókn hvíts nýjan
byr. Nákvæmast. og í raun sannkallaöur
Petrosjansleikur, var aö leika 29. — h6!
með þeirri hugmynd að svara bæöi 30. f5
og 30. h5 meö g5.
Kasparov
30. h5 — Bxa4, 31. h6! — Dc7,
Ekki 31. — De7?, 32. fxe5 — fxe5, (32.
— Dxe5, 33. Bf4), 33. Bg5.
32. f5
Annar skemmtilegur möguleiki var 32.
fxe5 — fxe5, 33. Bg5 — He8, 34. Bf6 —
Hac8, 35. Hf5 — Bd6, 36. c5! — bxc5, 37.
Bc4! meö hótuninni 38. Hxe5 — Hxe5, 39.
Bxe5 — Bxe5, 40. d6+ og síöan 41. Dxe5.
— g5,
Petrosjan
Um annað var ekki aö ræöa. 32. — Df7
má svara með 33. fxg6 — fxg6, 34. Bg5 —
Hd6, 35. Hbf2.
33. Bxg5! — fxg5, 34. Dxg5+ — Kf8, 35.
Df6+?
Miklu sterkara var 35. f6!, en nú var
Kasparov kominn í mikiö tmahrak. Eftir 35.
f6! er hótunin 36. f7! og 35. — Be8 dugir
skammt vegna 36. f7! — Bxf7, 37. Hxf7+
— Dxf7, 38. Hf2.
Eftir 35. f6 — Df7, 36. Dxe5 hefur hvítur
þrjú peö og sókn fyrir manninn, þannig aö
hvorugur kosturinn viröist góöur.
— Ke8, 36. Ha1 — De7!
Biskupinn á a4 átti sér hvort sem var
ekki undankomu auðiö og endatafliö eftir
37. Dxe7+ — Kxe7, 38. Hxa4 — Hd6 er
hagstæöara svörtum.
37. De6 — Hd6, 38. Dg8+ — Df8, 39. Dg3?
Síðasti möguleikinn var 39. Dxf8+ —
Kxf8, 40. Hxa4 — Hxh6, þótt endatafliö sé
greinilega hagstæöara svörtum.
— Dxh6, 40. Hxa4 — Dc1+, 41. Kf2 —
Dxb2+, 42. Kf3
Hér fór skákin í bið, en Kasparov gafst
upp án þess aö tefla frekar. Þótt hann hafi
oröiö aö lúta í lægra haldi í þessari skák, er
samt ákaflega sjaldgæft aö sjá sóknir hans
renna út í sandinn á þennan hátt.
14