Lesbók Morgunblaðsins - 27.03.1982, Síða 10

X
Gróður íslands, vatnslitir.
Vigdís er innrituð í Akademíiö frá
1946—1952, en dvelur þó langdvölum
heima, þar sem hún kennir teikningu viö
Kvennaskólann í Reykjavík. Hún íhugar
ábendingu Kræsten Iversens og sækir um
skólavist við Statens Kvinnelige Industri-
skole í Osló og hefur þar myndvefnaðar-
nám 1953. í vefnaði sínum snýr hún aftur til
hins hlutbundna, stílfærða myndstíls, sem
einkennir eldri verk hennar. Samtíma Vig-
dísi við námiö á Akademíinu var landi
hennar, ung kona, sem einnig leiddist inn í
vefjarlistina eftir nám í málaradeiid. Þetta
var Ásgeröur Búadóttir. Júlíana Sveins-
dóttir listmálari var búsett í Kaupmanna-
höfn og hafði um árabil stundað vefnað
jafnhliða listmálun. Hún rak vefstofu og
mun framan af aðallega hafa ofið hús-
gagnaáklæði og annan nytjavefnað sér til
lífsviðurværis. Hún er byrjuð að vefa upp úr
1930 er ekki fyrr en 1949 aö vefnaður
hennar kemur fyrst fram á sýningu. Það er
athyglisvert, að þessar þrjár íslensku kon-
ur, sem fyrstar leggja fyrir sig myndvefnað,
hafa allar aö baki langa akademiska skólun
í myndlist. Til að taka nærtækt dæmi má
benda á, að þekktasti listvefari Norður-
landa, Hanna Ryggen (1894—1970), hóf
einnig listferil sinn sem málari. Vigdís er
alkomin heim frá Noregi 1955 og helgar sig
nú algjörlega vefnaðinum. Málverkið lagði
hún á hilluna, en mun þó alltaf hafa teiknað
og málað vatnsiitamyndir, sem hún oft
sýndi með vefnaöi sínum.
Frá Noregi tók Vigdís meö sér gríðar-
stóran vefstól og fékk hún vinnuaðstööu á
efstu hæð barnaskóla Austurbæjar. í þess-
um vefstól óf Vigdís sín stærstu verk eftir
málverkum Jóhanns Briem listmálara, af
landnámi Hallveigar og Ingólfs. Eflaust
hafa það verið henni sár vonbrigöi aö fá
ekki að vefa eftir eigin hugmynd. Hlutverki
vefnaðar sem þjónandi túlkunarhandverki
var þá enn ekki lokið. í dag hefur vefjarlist-
in unniö sér sess sem skapandi, sjálfstæð
listgrein, sem lýtur sínu eigin lögmáli og
nýtir tjáningarmátt efnisins til fullsi
Verkin af Landnáminu óf Vigdís úr ís-
lenskri ull og voru litirnir sem Álafossverk-
smiðjan gaf um 30. Ekki þótti Vigdísi það
nóg. Hún rakti sundur hespur og tvinnaði
saman einstaka þræði og fékk meö þessu
móti fram um 160 litbrigöi aö meðtöldum
sauða- og jurtalitum. Jurtalitirnir sem Vig-
dís notaði eru ákaflega mettaðir og djúpir.
Rauða litinn fékk hún úr rót krossmöðrunn-
ar og úr krapprótinni. Fallegasta og skær-
asta gula litinn vann Vigdís úr íslenska
gulvíðinum en einnig úr birkilaufum og
fjallagrösum.
Vigdís Kristjánsdóttir var barn síns tíma.
Hún tilheyrði þeirri kynslóö kvenna, sem
enn var bundin sterkr' hannyrðahefð. Þrátt
fyrir akademískt nám viröist hún að mestu
hafa unnið óháð straumum og stefnum í
myndlistinni, og verið trú hinum smágerða
ævintýrastíl sem fylgdi henni alveg frá ár-
unum í Handíðaskólanum. Á yfirlitssýningu
Vigdísar í Bogasal Þjóöminjasafnsins í til-
efni 65 ára afmælis hennar 1969, gafst
tækifæri til að kynnast hinni fjölbreytilegu
vefleikni Vigdísar. Auk ævintýravefnaöar-
ins sýndi hún verk sem urðu til fyrir hughrif
út frá náttúrufyrirbærum, en þar vinnur hún
með stærri og óhlutbundnari form. Náttúr-
an var helsti tjáningarhvati Vigdísar, hún
heillaðist af litum og blæbrigöum náttúr-
unnar. Ekkert var svo smátt og lítilfjörlegt
að hún ekki teldi það verðugt viöfangsefni.
Blómamyndir hennar vitna um nákvæma
þekkingu á gróöurríki Islands.
Mikilvægi Vigdísar liggur einkum í því
hversu einlæglega henni tókst aö flytja sína
sterku náttúruskynjun yfir í hinn hefð-
bundna vef. Vonandi er sá tími kominn
núna, með afturhvarfi til náttúrunnar og
vaxandi skilningi á þeim verömætum sem
eru undirstaöa lífsins, að Vigdís Kristjáns-
dóttir hlýtur með hugvekjum sínum, rétt-
mætan sess í íslenskri listasögu.
Hrafnhildur Schram
10
Nokkur aðskota-
orð í íslensku
Sigurður Skúlason magister tók saman
ORLON, erlent gerviefni svipað og næl-
on. Orðið er komið úr ensku. D. orlon.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1967 (OH).
ORTÓDOX, sem fer eftir bókstafnum,
rétttrúaöur; grísk-kaþólskur (OM). Þ. og e.
orthodox, d. ortodoks. Finnst í ísl. ritmáli
frá árinu 1924, stafsett ortodoks (OH).
OTTÓMAN, (breiður) hauslaus dívan
(með pullum) (OM). Orðið er komið af arab-
íska lo. urhmani sem varö ottomane í
frönsku. E. ottoman, Þ. Ottomane, d.
ottoman. Ég heyrði þetta orð í ísl. talmáli
árið 1930.
OXÍÐ (oxýö), efnasamband ildis og ein-
hvers annars efnis (OM). Orðið er komið af
oksys, súr, bitur, í grísku + id. Þ. Oxyd, d.
oxyd og oxide, e. oxide. Finnst í ísl. ritmáli
frá árinu 1878, stafsett oxyd. Sama ár sést
so. oxydere þar. Orömyndin oxid finnst þar
frá árinu 1941 (OH).
PAGÓÐA, austurlenskt (trúar)musteri af
sérstakri gerð. Orðið er komiö af bhaga-
vatni í indversku sem merkir; hinn göfugi.
Þaö orð varð pagoda í portúgölsku og festi
sú orðmynd rætur í Evrópu. Þ. Pagode, d.
pagode, e. pagoda. Finnst í ísl. ritmáli frá
árinu 1774 (OH).
PABBI, faðir, (einkum ávarpsorð barna
við föður sinn) (OM). Oröið er komiö af
pappas í grísku, lat. papa, þ. Papa, d. og e.
papa. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1894
(OH).
PAÐREIMUR, veöhlaupasvið hesta.
Þetta er hljóðgervingur af orðinu hippo-
dromos í grísku. Þ. Hippodrom, d. hippo-
drom, e. hippodrome. Finnst í ísl. fornmáli
(Fr.).
PALISANDER, harðviður frá Suður-
Ameríku. Talið er að nafn þessa viðar sé
þaðan komið um hollensku, en þar heitir
hann palissander, D. palisander. Finnst í
ísl. ritmáli frá árinu 1939 (OH).
PALLÍUM, band sem erkibiskupar og
páfar bera um hálsinn. Lat., e. og d. palli-
um. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1956 (OH).
PALMÍN, olía úr kókoshnetum, notuð
sem jurtafeiti (OM). Talið er að þetta orð sé
komið úr þýsku, en þar heitir það Palmin
og er komið af Palme sem merkir: pálmi. D.
palmin. Ég man eftir þessu orði í talmáli frá
því árið 1916.
PAMFÍLL, sérstakt spil, laufgosi í púkki,
náungi, hamingjuhrólfur (OM). Orðið er
komið af latínska nafninu Pamphilius, en
þaö er til orðiö úr gríska nafninu Pamfilos
sem merkir: elskaður af öllum. D. pamfilius.
Finnst í ísl. ritmáli frá 19. öld, en orðmyndin
panfíll frá því laust eftir aldamótin 1900
(OH).
PANELL, sérstök tréborð, notuð til
klæðningar; þil (OM). Orðið er komið af
panellus í miðaldalatínu, en það er smækk-
unarmynd af latínska oröinu pannus sem
merkir: dúkur. Á fornfrönsku heitir þaö
panel, á miðlágþýsku pan(n)ele, þ. Paneel,
d. og e. panel. Orðmyndin panel finnst í ísl.
ritmáli frá því um 1880. Samsetta oröið
panelverk finnst þar frá árinu 1676, so.
panela frá 1758 og lo. panelaður frá sama
ári (OH).
PAPRIKA, spænskur pipar. Þetta orð er
komið óbreytt úr serbnesku. Þ. Pabrika, d.
og e. pabrika. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu
1889 (OH).
PARKUR, meiri háttar garður, skemmti-
garöur, fiskitjörn, stæöi fyrir farartæki.
Orðiö er komið af parcus i miöaldalatínu
og merkir þar: girt svæði. Fr. parc, þ. Park,
d. og e. park. Af parkur er myndað so.
parkera, þ.e. leggja bíl. Fr. parquer, þ.
parken, d. parkere, e. park. No. parkur
finnst i isl. ritmáli frá árinu 1934 (OH). Það
I heyrðist hér auðvitað fyrr í talmáli eins og
gengur. _
PARTÍ, boð, veisla, (slarksöm) skemmt-
un í heimahúsum; vörusending (OM). Orðið
er komið af party í ensku. D. party og parti.
Finnst í ísl. ritmáli í merkingunni veisla,
m.a. frá árinu 1955; í merkingunni flokkur,
m.a. frá 1883; í merkingunni vörumagn,
m.a. frá 1945 (OH).
PARTITÚR, fjölraddabók, þ.e. nótnabók
sem sýnir allar raddir í margrödduöum lög-
um. Oröið er komiö af partitura í ítölsku,
merkir þar eiginlega skiptingu og er komið
af no. pars í latínu. Þ. Partitur, d. partitur.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1962 (OH).
PARRUK, hárkolla (OM). Fr. perruque, e.
peruke, þ. Perucke, d. paryk. Finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1727, stafsett Parruch
(OH).
PASSI, vegabréf, leiðarbréf (OM). Oröið
á rót sína að rekja til passus í latínu sem
merkir: skref. Það varð passo í ítölsku.
Einnig gæti það verið stytting af passa-
porto í ítölsku, en það merkti upphaflega:
leyfi til að mega fara fram hjá höfninni, sbr.
passeport í frönsku, passport i ensku,
Reisepass í þýsku. E. pass, þ. Pass, d. pas.
Finnst í ísl. ritmáli frá 1603 (OH).
PASS (í spili); segja pass láta í Ijósi að
spilamaður óskar ekki eftir að ráða spilinu,
segja enga sérstaka sögn; vilja ekki taka
þátt í einhverju, hætta viö eitthvaö (OM).
Pass er komið af pas í dönsku, en það orö
er komið úr frönsku þar sem „Je passe“
merkir: „Ég gef spilið frá mér“ eöa eitthvað
á þá leiö. E. pass. Finnst í ísl. rimáli frá
1938 (OH), en er auðvitað allmiklu eldra í
talmáli.
PASTOR prestur, kennimaður; titill
sumra kaþólskra presta (OM). Orðið er
komiö úr latínu og merkir þar: hirðir. Þ.
Pastor, d. og e. pastor. Finnst í ísl. ritmáli
frá árinu 1612 (OH).
PATT, (í skák) sem getur ekki leikið nein-
um manna sinna (OM). Orðið er komið af
patta í ítölsku og merkir þar: óútkljáö
(skák). D. pat. Finnst í ísl. ritmáli frá því um
1890 (<DH).
PATÍNA, diskur undir oblátur (OM). Orö-
iö er komiö af patína í latinu sem merkir:
panna, fat. Þ. Patina, d. patina. Finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1544 (OH).
PATRÍARKI, yfirbiskup grísku kirkjunnar
(OM). Oröiö er komið af patriarches í
grísku og merkir þar: ættfaðir. Þ. Patriarch,
d. patriark, e. patriarch. Finnst í ísl. forn-
máli (Fr.).
PATRÓNA, skothylki (OM). Oröið er
komið af patronus í miöaldalatínu. Fr. patr-
on, þ. Patrone, d. patron. Finnst í ísl. ritmáli
frá árinu 1790 (OH).
PÁKA, ketilbumba, eirbumba, bumba.
Oröiö er komið af Pauke í þýsku. D. pauke.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1790 (OH).
PÁSA, þögn, hlé, hvíld, málhvíld; þagn-
armerki. Oröið er komið af pausis í grísku.
Lat. pausa, þ. Pause, d. og e. pause. Heyr-
ist oft í fsl. talmáli, einkum meðal tónlist-
armanna.
PIPAR, kryddtegund, unnin úr aldinum
piparrunnans í Suður-Asíu (OM). Orðið má
rekja til pippalf í forn-indversku. Þaö varö
peperi í grísku. Lat. piper, þ. Pfeffer, d.
peber, e. pepper. Orðmyndin piparr finnst í
ísl. fornmáli (Fr.).
PIPARMYNTA, (sælgætis)tafla meö sér-
stöku bragði (OM). Oröiö er komiö af lat-
ínska jurtarheitinu Mentha piperita. Þ.
Pfefferminze, d. pepermynte, e. pepper-
mint. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1831
(OH).