Lesbók Morgunblaðsins - 12.06.1982, Qupperneq 13

sem var orðinn heimskunnur fyrir skilvind-
una. Gustaf Dalén skrifaöi honum til Stokk-
hólms með ósk um að mega sýna honum
tæki sitt og fékk það svar, að hann væri
velkominn. Hann hélt því til höfuðborgar-
innar með lítinn pakka undir hendinni, en
þetta var í fyrsta sinn, sem hann fór út fyrir
heimabyggð sína.
Laval skoöaði tækið vandlega, og þaö
virtist koma honum mjög á óvart. „Mjög
merkilegt, stórmerkilegt . . .“ Síðan fór
hann í næsta herbergi og kom aftur með
teikningar og einkaleyfisskjöl. Hann hafði
þá nýlega fengiö einkaleyfi á fitumæli, sem
var nær alveg eins og Daléns. Og sá mælir
átti eftir að fara um heim allan undir nafn-
inu „butyrometer" eða smjörmælir. Eini
munurinn var eiginlega sá, að Laval notaði
nokkra dropa af brennisteinssýru til að aö-
greina fituna, en Dalén dugði hristingur.
Þetta urðu vonbrigöi fyrir Dalén, en þó
hvatning um leiö. Hann spuröi nú Laval,
hvort hann myndi geta fengið starf á til-
raunastofu hans, en hann réði honum frá
því aö fara aö fást viö slíka hluti án undir-
stöðumenntunar. Hann myndi staöna í
vexti. „En þegar þér hafiö aflaö yöur
menntunar, eruö þér velkomnir aftur.“ Síö-
an tók Laval fram nafnspjald sitt og skrif-
aði á þaö. Síðan sagði hann:
„Ungi maður, þegar þér komið aftur,
verö ég búinn að gleyma því, sem ég nú hef
sagt. Ég hef svo margt um að hugsa. En
geymið þetta nafnspjald og fáiö mér það,
þegar þér komið aftur, og þá rifjast þetta
upp fyrir mér.“
Nafnspjaldið átti þó aldrei eftir aö koma
að þeim notum, sem til var ætlazt, en það
varð honum þó til stuðnings. Það auöveld-
aöi honum að taka þá miklu ákvöröun, sem
hann tók, og aö ná því námstakmarki, sem
hann setti sér.
Hann ákvaö að freista þess aö taka inn-
tökupróf í Chalmers-tækniskólann í Gauta-
borg um haustiö, og hann haföi sumarið til
stefnu. Albin, bróðir hans, sem þá stundaði
nám í læknisfræði og síðar varö einn
þekktasti augnlæknir Svía, var heima þetta
sumar og veitti bróöur sínum tilsögn eftir
föngum. Gustaf Dalén stóðst þrófið um
haustið og settist á skólabekk 23 ára gam-
all.
Chalmers fékk engan venjulegan nem-
anda, þar sem Gustaf Dalén var. Hér var
kominn fulltíða maður og þroskaöur,
bóndi, sem hafði yfirgefið jörð sína, mjólk-
urbússtjóri, sem sagt hafði skilið viö skil-
vindu og brúsa, garðyrkjumaður, sem horf-
iö haföi frá beðum sínum, og frækaupmaö-
ur, sem lagt hafði frá sér litlu pokana. Og
hann sneri sér að náminu af eldlegum
áhuga og hafði slíka ánægju af náminu, aö
hann kunni sér vart læti. Væri það eitthvað,
sem hann skildi ekki, var hann óspar á
spurningar. Það fór einnig oft svo, aö
kennararnir báöu hann að tala við sig, eftir
að kennslustund væri lokiö, og þá voru
málin rædd fram og aftur.
Að ööru leyti var Dalén ósköp venjulegur
maður og skar sig ekki úr hópnum, og
þannig var hann alla ævi. Hann var félags-
lyndur, góðlyndur og glaðlyndur. Hann var
kvikur í hreyfingum, tali og hugsun. Jafnt
kennarar sem skólafélagar mátu hann mik-
ils og væntu þess, aö úr honum yrði eitt-
hvaö sérstakt. Síöar bauð hann mörgum
þessara félaga sinna að starfa meö sér,
þegar hann stjórnaði stórum fyrirtækjum.
Gustaf Dalén útskrifaðist frá Chalmers
með frábærum vitnisburði, sem veitti hon-
um aðgang aö verkfræðiháskólanum í Zúr-
ich í Sviss, sem þá þótti einn hinn fremsti í
sinni röð. Honum bauðst lán til að fara
þangað, og þaðan kom hann heim aftur
1897 með hina beztu tæknimenntun, sem á
þeim tíma var völ á.
Eftir heimkomuna starfaöi hann fyrst í
Gautaborg, en fluttist til Stokkhólms, þar
sem hann stofnaði verkfræöifyrirtæki, sem
fékk umboð fyrir Sænska karbid- og acet-
ylen-fyrirtækið í Gautaborg. Samkeppnin
var þá mjög hörð milli kolagass og acet-
ylen-gass og reyndi þá mjög á hugvitssemi
og hagsýni Daléns. Meðal annars fann
hann þá upp gasþrýstistilli, sem hann fékk
einkaleyfi á og náði meira að segja mikilli
útbreiðslu í Þýzkalandi.
En þrátt fyrir annir sínar hjá fyrirtækinu
gaf hann sér tíma til að sinna ýmsum öðr-
um áhugamálum. Bóndinn var ofarlega í
honum, og hann langaði til aö leysa tækni-
vandamál fyrir landbúnaöinn, sem margir
höfðu glímt við án fullnægjandi árangurs.
Hann fann upp gerilsneyðingarvél og einn-
ig nothæfa mjaltavél, sem sjálfum Laval
haföi ekki tekizt. En fyrirtæki Lavals keypti
mjaltavél Daléns og framleiddi hana um
langt árabil.
Örlögin beindu Dalén brátt á nýjar
brautir. Frakkar höfðu fundið upp aðferð til
að sigrast á vandanum til að þjappa saman
acetylen, sem er hætt við sprengingu þeg-
ar við tvöfaldan loftþrýsting. Ráðið var
fólgið í því að leysa acetyliö upp í aceton,
sem er vökvi, sem líkist vínanda. Þetta
uppleysta gas, „dissous-gas“, er síöan
geymt í stálhylkjum, sem eru fyllt meö
svampkenndu efni, sem sýgur í sig aceton-
ið. í þessari mynd var acetylen-gasið fyrst
notað til Ijósa, en vegna tíöra sprenginga
fengu margir ótrú á þessari gaslýsingu.
Áriö 1904 var stofnað nýtt fyrirtæki, AB
Gasaccumulator, sem þekkt er undir nafn-
inu AGA. (íslenzka umboðsfélagið ÍSAGA
var stofnað 1919.) Dalén varð ráðgefandi
verkfræðingur AGA, sem hafði einkarétt á
frönsku „dissous“-aðferöinni og reyndi að
vekja áhuga sænskra yfirvalda á að nota
þetta gas til lýsingar á vitum. En vandinn
var sá, að nauösyntegt væri að nota leift-
urlýsingu eöa blossa.
Dalén tók nú til óspilltra málanna og
tókst að leysa vandann fullkomlega. Hann
fann upp leifturtækið (klippapparaten),
sem var svo þaulhugsað og nákvæmlega
byggt, að það þurfti nánast engra endur-
bóta við síöar. Honum tókst að gera það
þannig úr garöi, að leiftrin gátu haft nálega
hvaöa gang sem væri, verið löng eða stutt
eða hvort tveggja á víxl, með löngu eða
stuttu bili aö vild. Með þessum hætti mátti
fá einkenni, Ijósmerki, sem væru svo auð-
þekkt, að ekki væri hætt við, að þeim yrði
ruglaö saman.
Auövelt var aö reikna út, hve gífurlegur
sparnaöur á gasi yröi með þessu. í staöinn
fyrir stöðugt skin komu nú glampar, sem
vöruöu 3/ioúr sekúndu á 10 sekúndna
fresti. Lítri af gasi nægði fyrir 10.000
glampa. Gassparnaðurinn var 90%. Þetta
táknaði, aö ekki þyrfti að hlaða gasgeym-
ana nema einu sinni á ári, og ennfremur að
hægt væri að setja upp vita á stöðum, sem
ógerningur væri að komast til nema stuttan
tíma að sumrum. (Dæmi um slíkt hér á
landi er vitinn á Þrídröngum við Vest-
mannaeyjar.)
Þennan mikla sigur vann Dalén sumarið
1905. Leifturtækiö var reynt á allan hátt
fram á haust og stóðst alla raun. Dalén
hafði kvænzt æskuvinkonu sinni sumariö
1901, og það var reyndar veröandi tengda-
faðir hans, sem lánaði honum fyrir náms-
dvölinni forðum. Nú deplaði leifturtækiö til
þeirra og gaf þeim fyrirheit um bjarta og
trygga framtíð.
Dalén sneri sér síöan fyrir alvöru aö ac-
etylen-gasinu. Enn voru veigamikil vanda-
mál óleyst. Hvað eftir annaö skeöi þaö, að
gashylki spryngju og yllu slysum. Þaö varð
aö leysa það mál. Hann vann þrotlaust aö
þessu verkefni ásamt efnaverkfræöingi í
marga mánuði, unz vandinn var leystur.
Hið svampkennda efni, sem notaö haföi
verið í stálhylkin til að sjúga til sín acetoniö,
var tekið til gagngerrar endurskoðunar, en
það var franskt að uppfinningu og einka-
leyfi, eins og áður er getið. Nú var það
endurbætt, þannig að um enga sprengi-
hættu gat veriö að ræða, hvernig sem með
stálhylkin væri farið í flutningum. Hið nýja
Brenniö þiö vitar
Úr sögu vitanna
Tvö af hinum sjö furöuverk-
um veraldar til forna áttu aö
vera sæfarendum til leiðsagnar.
Risinn á Ródos og vitinn á eynni
Faros viö Alexandríu voru báðir
reistir á þriöju öld fyrir Krist.
Myndhöggvarinn Kares geröi
risastyttu til dýröar sólguðnum
Helios, eftir aö Ródosbúar
höföu verið leystir úr umsátri
Makedóníumanna. Verkfæri
sólguösins var nánast Ptolema-
ios Soter, einn af hershöfðingj-
um Alexanders mikla, en sagan
segir, aö málmurinn í vopnum
þeim, sem umsátursherinn
skildi eftir á flóttanum, hafi ver-
ið notaöur í styttuna. Hún var
svo reist viö hiö þrönga hafnar-
mynni og hefur sennilega meö
ööru gegnt hlutverki frelsis-
styttu.
Rómverski sagnritarinn Pliní-
us segir: „Þeir eru ekki margir,
sem geta náö utan um þumal
styttunnar, en hinir fingurnir
eru hver um sig stærri en flest-
ar styttur." Risinn á Ródos hefur
aö sjálfsögöu sézt langt aö, en
hann gæti einnig beinlínis hafa
veriö viti, ef þaö er rétt, sem
sumir herma, aö á nóttunni hafi
Ródosbúar látiö elda loga í aug-
um risans.
En þegar risinn haföi staðiö
þarna sem stolt Ródosbúa í
rúmlega hálfa öld, tók jöröin aö
skjálfa og risinn steyptist (
hafnarmynniö.
Vitinn á eynni Faros logaði
aftur á móti í þúsund ár. Hann
var byggöur á árunum 280—270
f.Kr. og hefur veriö yfir 100 m
hár. Risinn á Ródos var yfir 30 m
og reistur um 290 f.Kr. Þegar
vitinn á Faros var fullgeröur, lét
byggingameistarinn meitla
þessa áletrun á steininn:
„Sostratus frá Knidos, sonur
Dimokratesar, reisti hinum
frelsandi guöum fyrir þá, aem
sigla um hafiö.“
Þessi tvö furðuverk voru þó
vissulega ekki fyrstu leiöar-
merkin sem slík, því aö um aldir
höföu eldar veriö látnir loga á
ströndum Egyptalands sæfar-
endum til leiöbeiningar. En vit-
inn á Faros telst þó fyrsti eigin-
legi vitinn, enda hefur nafn eyj-
unnar, sem hann stóö á, oröið
alþjóðlegt heiti á vitum. Róm-
verjar sögðu pharos, Spánverj-
ar og ítalir faros, Frakkar phare
og frændur vorir á Noröurlönd-
um segja „fyr“.
Um vitann á Faros skrifar
Pliníus: „Hlutverk turnsins er aö
gefa skipum, sem eru á siglingu
á nálægum slóðum, viövörunar-
merki meö eldum, sem loga aö
nóttu, og vísa þeim leiö inn á
höfnina. Nú (það er viö upphaf
tímatals okkar, viö Krists burö)
eru svipaöir eldar haföir til
merkis á mörgum stööum, til
dæmis í Ostia og Ravenna.
Hættan er aðeins sú, aö þessir
eldar, sem látnir eru loga viö-
stööulaust, geti veriö teknir
fyrir stjörnur. Því aö í fjarlægð
eru eldarnir að mörgu leyti Ifkir
stjörnum aö sjá.“
Einmitt. Þegar eldarnir loga
viöstööulaust. Þarna er Pliníus
meö þaö vandamál (huga, sem
Svíinn Gustaf Dalén leysti svo
snilldarlega 1900 árum síöar.
Margar sögur hafa veriö
sagöar af þessu furöuverki,
Faros-vitanum, og flestar eiga
þær rót sína aö rekja til hinna
ímyndunarfullu Araba, sem
hertóku hann á sjöundu öld. En
víst er talið, aö eldiviöurinn ha<>
veriö ftuttur * „e.tvögnum
langleiöina upp turninn, en
vinda notuö efst. Ennfremur er
öruggt, aö notaöir hafa verið
einhvers konar speglar, og
sumir halda jafnvel linsur, til aö
magna Ijósið. Svo langt voru
hinir fornu Egyptar komnir.
Rústir Faros-vitans voru enn til
1375, en þá hurfu þær í hafiö af
völdum jaröskjálfta.
Fyrstu afskipti norrænna
manna af vitum þar syðra, sem
sögur herma, voru ekki til aö
auka hróöur þeirra. Áriö 811
varö Karl mikli að leggja fram
stórfé til viögeröar á hinum
glæsilega vita ( Boulogna á ft-
alíu, en hann haföi Caligula
keisari látiö reisa foröum, þar
sem norrænir víkingar höföu
gert þar strandhögg bölvandi
og mölvandi.
Cæsar segir frá eldum til
leiðbeiningar skipum viö Erm-
arsund. Og löngum voru hinir
einu vitar, sem þekktust á
Noröuriöndum, bálkestir á
klettum, hömrum og hæöum.
Aftur á móti hefur komiö í Ijós,
aö þegar á víkingaöld var komiö
á kerfi viö merkingar á innsigl-
ingum viö strendur Noröur-
landa, en þaö féll svo (
msku smám saman.
17. öld er fariö aö gera tíl-
raunir meö nýjar aöferöir í Sv(-
þjóö aö minnsta kosti. Meöal
annars voru útbúin eins konar
risaljósker, og voru tvær hliðar
þeirra opnar og tvær lokaöar,
en síöan var þeim snúiö.
Svíar eignuöust snemma nú-
tímalegan uppfinningamann,
þar sem var Christoffer Polhem,
sem uppi var 1661 til 1751. Han»
fann upo !oi(SÍa steinkolsvita,
sem tóku langt fram því, sem
áöur haföi þekkzt í þeim efnum.
Honum tókst á hugvitssamleg-
an hátt aö fá fram reyklausan,
hvítan loga. Polhems-vitar voru
settir upp víöa um lönd, og þeir
voru mest notaöir í nær heila
öld.
Næstu kaflaskipti í sögu vit-
anna uröu meö tilkomu upp-
finningar Jonasar Nordbergs,
en honum hugkvæmdist aö
nota fleygbjúga spegla, sem
snerust um logann fyrir gang-
verki. Fyrsti Nordbergs-vitinn
tók formlega til starfa 1. ágúst
1781 í Svíþjóö, en brátt voru
aðrir reistir í Dieppe í Frakk-
landi og Liverpool (Englandi og
síöan í flestum löndum heims.
Allar uppfinningarnar og
endurbæturnar voru til þess
gerðar aö auka Ijósstyrkleika
vitanna og spara vitavöröum
vinnu og fyrirhöfn. Rekstur vit-
anna var mjög dýr, og aöal-
vandamáliö því fjárhagslegs
eölis. Þaö þurfti aö byggja íbúö-
arhús og bryggju ( sambandi
viö hvern vita, og þar sem
þeirra var ekki þeim mun
brýnni þörf, varð þeirra lengi aö
bíöa.
Fyrsti vitinn meö acetylen-
gasloga var reistur ( Svíþjóö
1904, en þar sem hann logaði
stöðugt, varð gaseyðslan mjög
mikil og reksturinn því dýr. En
auk þess vantaði tæki til aö
stilla skin vitans, svo aö hann
sendi leiftur í staö stööugs
skins. Vandann leysti Gustaf
Dalén snilldarlega meö leiftur-
tækinu, sem hann fann upp og
var svo þaulhugsaö og ná-
kvæmlega byggt, aö þaö byrít;
engra enrt*^^ vjð síðar
Fyrsti Dalén-vitinn var tekinn í
notkun 1. apríl 1906. Um Gustaf
Dalén segir í annarri grein.
Sveinn Ásgeirsson
13