Lesbók Morgunblaðsins - 12.06.1982, Page 15

Hallur
býr við
hallan
frið
Baldvin Jónsson, sem kallaður var
skáldi, var Skagfiröingur. Hann var um
margt hæfileikamaður, en auönulítill,
ístööulaus og drykkfelldur. Hann var vinnu-
maður á ýmsum stöðum í Skagafirði og
Húnavatnssýslu. Síðustu ár sín, nokkru
fyrir aldamót, flæktist hann um sveitir
noröanlands og lá langtímum saman við
verslunarhúsin og sníkti sér brennivín.
Kaupmenn og búðarþjónar höfðu það fyrir
leik aö láta hann yrkja vísur, gjalda með
staupi eða brennivínslögg, það gerðu og
feröamenn. Flestum þótti hann hvumleiöur,
nema þá stund og stund. Um þetta eru
margar sögur.
Kaupmaður var á Sauðárkróki, sem
Claessen hét. Einhverju sinni var hann að
þvo sér. Baldvin gamli var þar á vappi.
Kaupmaöur skvetti yfir hann þvottavatn-
inu. Karl varð rennvotur og reiddist. Hann
orti þá.
Skyldi ei fölna fánýtt skrúð
og forsmán efnasnauðum,
ef að þessi bölvuð búð
brynni í eldi rauöum.
GUSTAV
DALÉN
efni kallaöist AGA-massinn eða AGA-tróð,
eins og það hefur veriö kallaö á íslenzku.
Þegar þessum áfanga var náö og sumri
lokiö, fannst Dalén nóg aö gert í bili og þau
hjónin fóru í brúðkaupsferð eftir 5 ára
hjónaband. Þau fóru víða um lönd og meö-
al annars til Sviss, því að Gustaf Dalén varð
að sýna konu sinni Zúrich og götuna, þar
sem hann haföi búiö og lært ,fyrir pen-
ingana, sem pabbi hennar lánaði honum.
Dalén varð yfirverkfræðingur AGA 1906
og aöalforstjóri 1909. Viöskiptamál tóku æ
meíra af tíma hans, og hann var á miklum
ferðalögum, en í öllu vafstrinu gerði hann
þó þá upþgötvun, sem hann er frægastur
fyrir og vekur enn aðdáun manna, sóllok-
ann. Hann var stórfengleg og listilega gerð
lausn á vandamáli, sem hann tók að velta
fyrir sér, þegar eftir að leifturtækiö var full-
gert. Vissulega var gífurlegur sparnaður í
því fólginn, að Ijósið þyrfti ekki að loga
nema tíunda hlutann af tímanum. En þó var
það sóun á gasi, að það skyldi loga jafnt að
nóttu sem degi. Dalén braut heilann um
þetta og gerði tilraunir, og svo var sóllok-'
Nú varð kaupmaður að sjálfsögöu
hræddur, því þá sem fyrr og síðar, trúöu
því margir að skáldum og rímuðu máli
fylgdi hættuleg kyngi. Kona kaupmannsins
baö nú sér og húsi þeirra hjóna griða. Bað
hún Baldvin að yrkja bragarbót, hefur ef-
laust heitið góðum skáldalaunum. Honum
rann þá fljótt reiöin. Hann orti.
Claessens lof ei linna skal,
lán hans aldrei sjatni,
fyrst hann skírði hruman hal
úr hreinu sápuvatni.
Baldvin eignaðist einn son. Hann hét eft-
ir fööur sínum. Hann fór ungur til vestur-
heims og forframaðist þar. Hann var um
tíma ritstjóri og aðstoðarráðgjafi í stjórn-
arráði í Manitobafylki.
Hér eru enn nokkrar vísur eftir Baldvin
skálda.
Að drekka illa áfengt vín
öllum spíllir friði.
Þaö er villan mesta mín
að missa hylli og verða svín.
Bætur valla verða á því,
værðir allar dvína.
Ég er fallinn forsmán í
fyrir galla mína.
Um Hallárdal orti hann.
Fögur kallast kann hér sveit,
krappur fjallasalur.
Þó hefur galla, það ég veit,
þessi Hallárdalur.
Einhverju sinni óö Baldvin læk í vexti.
Það var á milli Borgargerðis og Áshildar-
holts. Hann var þá á ferð með öðru fólki.
Hann orti þá á leiöinni yfir lækinn.
Straumur reynir sterkan mátt,
stíflum einatt ryöur.
Lækur hreini kvakar kátt
kaldan steininn viður.
Eftir Baldvin er þessi alkunna vísa um
Gönguskörð.
Dals í þröngum drífa stíf
dynur á svöngum hjörðum.
Það er öngum ofgott líf
uppi í Gönguskörðum.
inn allt í einu oröinn að ótrúlegum en
óhrekjanlegum veruleika. Hann var fyrst
tekinn i notkun 28. júní 1907 í Furuholms-
vita nálægt Stokkhólmi og síöan víðs vegar
um heiminn og hér á landi meðal annars,
og hefur hann gegnt hlutverki sínu með
prýði, þótt ný tækni hafi víðast hvar leyst
hann af hólmi.
Sóllokinn er afar einfaldur og auðskilinn,
eins og stórsnjallar uppfinningar eru oft.
Hann er ný hagnýting á kunnum lögmálum
eölisfræöinnar. Dökkur hlutur tekur til sín
meiri hita en Ijós hlutur eöa gljáandl,
skyggöur, sem endurkastar hitageislum.
Sóllokinn byggist á þremur skyggöum
málmstöngum og einni svartri. Að deginum
tekur svarta stöngin meiri hita til sín en
hinar hvítu. hjún þenst út — að vísu aðeins
1/60oúr millimetra, en þaö nægir tii aö hafa
tilætluö áhrif á vogarstöng, sem lokar fyrir
það op, er gasið streymir um að loganum.
Þannig slokknar á vitanum, um leiö og
bjart er orðið. En þegar rökkvar, dragast
allar hinar fjórar stengur saman, svo að
þær veröa jafnlangar, og gasið streymir aö
nýju óhindraö. Meö skrúfu má stilla sóllok-
ann svo, að hann starfi við hvaða birtu-
magn, sem óskað er. Næmi sóllokans er
svo mikið, að hann kveikir á vitanum i mjög
þungbúnu veðri. En aftur á móti er hann
ónæmur fyrir tunglgeislum. Gassparnaður
fyrir tilstilli sóllokans ætti að vera 50%
fræðilega séö, en til öryggis létu menn sér
nægja að stilla hann þannig, að sparnaður-
inn yrði 35—40%.
Einn af mörgum rimleikjum hagyröinga
var sá að búa til svokallaðar málsháttavís-
ur. Hér eru þrjár slíkar. Höfundar löngu
týndir, enda munu þær vera gamlar.
Mikils vísir mjór er fyrst,
mun þeim stirt er ekki kann,
það er engum liðug list,
sem leikur ekki tíöum hann.
Samtal Ijótt fær siðum spillt,
sumum verða kann til móös,
aðrir fá sín oröin stillt,
oft er lítil stund til góðs.
Tungan ber um brjóstiö vott,
bágt er að stilla hana.
Einatt kveða gamlir gott,
gjörn er hönd á vana.
Þessa kristilegu hestavísu orti Gísii
Gíslason prestur í Vesturhópshólum um
fráfall reiðskjóta síns.
Laski jóra lofðungur
lífsins enti vetur,
þegar stóri þjóðsmiður
það sá henta betur.
innheimtumanni í Reykjavík, þetta var
fyrir mörgum árum, þótti hann þurfa að
koma æði oft með sama reikninginn til
fyrirtækis eins í borginni, sem mjög baröist
í bökkum. En sömu sögu mátti raunar
segja um þann sem reikninginn sendi, hon-
um bráölá á peningunum. í skuldarfyrir-
tækinu störfuöu fjórir menn og nú kom
þeim saman um að gera innheimtumanni
sæmilega úrlausn, ef hann gæti -þegar ort
um þá eina vísu þar sem þeir væru allir
nefndir, fremur átti vísan að vera lof en
last. Þeir vissu að karl var hagmæltur.
Hann leysti vandann svona:
Þór er mesti þægðarrokkur,
þykir kenndur Jón við svall,
Hannes, Drottinn hjálpi okkur,
Helgi, þaö er besti kall.
Hér er loks visa eftir Stefán frá Hvítadal
um Hall póst.
Hallur býr við hallan frið,
hallt er stundargengi.
Hallur stendur hallur viö,
hallur undir lengi.
Dalén fór sjálfur til Berlínar út af um-
sókninni um einkaleyfið. Menn neituðu
hreint og beint að trúa því, að þetta væri
hægt. Hann sagöi á eftir:
„Til þess að sannfæra þá varð ég að
sýna þeim sólloka, svo að þeir gætu séð,
að það væri ekki útilokað, heldur vel
hægt.“ Og hinum þýzku verkfræöingum til
ólýsanlegrar undrunar fór sóllokinn að
virka, jafnskjótt og gluggatjöldin höfðu ver-
iö dregin fyrir á hinni keisaralegu einkaleyf-
isskrifstofu.
Þaö var ekki einungis á sviði vitamála,
sem þessar uppfinningar Daléns hafa kom-
ið að notum og reyndar valdið aldahvörf-
um. Eigi aðeins sjófarendur hafa notið
góðs af snilli hans og dugnaöi, heldur engu
síður þeir, sem á landi eru eða um loft fara.
Hér verður að bæta við járnbrautarvitum,
götuvitum og flugvitum og alls konar Ijós-
merkjum. Og sízt má gleyma logsuöunni
sjálfri, þeirri tæknibyltingu, sem hún olli.
Og fyrir tilstilli Daléns var hægt aö nota
acetylen-gas til Ijósa og suöu hvar sem var.
Takmark Daléns var alltaf að spara
vinnuafliö, en æðsta mark hans var að geta
látiö vélarnar vinna allt verkið, því aö hon-
um var Ijóst, að áður en því marki væri
náð, skeði þaö oft, að maðurinn yrði hluti
af vélinni.
Fyrstu AGA-vitarnir voru tvö litil vita-
Ijósker á Reykjanesi og Öndverðarnesi
þegar áriö 1909. Síðan kom fyrsti Dyrhóla-
vitinn 1910, Rifstangavitinn 1911 og síöan
hver af öðrum.
Síðari hluti í næstu Lesbók.
Svipmyndir
úr MR
og sé enn meðal beztu Ijóðskálda þjóðar-
innar. Fágaöur og snjall. En hann var spírit-
isti og vinur og samstarfsmaður skáldsins
Einars H. Kvarans og ekki hefur þaö rutt
honum veg til frama í íslenzku þjóöfélagi.
Smári var í rauninni hinn bezti kennari,
sökum menntunar sinnar og þá einkum
þess hve víðlesinn hann var og viðsýnn. En
þaö er ekki gott fyrir kennara aö vera
málhaltur. Ég minnist hans með hlýju og
þakklæti. Hann hefði vafalaust orðið ís-
lenzkri menningu að meira liöi, ef hann
heföi fengið aö helga sig skáldskap og rit-
störfum. Sama mætti segja um dr. Barða
Guðmundsson. Hann reyndi ekki einu sinni
að leyna því, að honum féll ekki kennsla.
Hann var hins vegar afburðafræðimaöur,
eins og rit hans sýndu, þegar hann var loks
losaður viö kennsluna. Sambekkingur
minn um tíma í Menntaskólanum var afar
sérkennilegur maður, sem mun mér seint
úr minni líöa, en þaö var Baldur Bjarnason
(síðar sagnfræöingur). Hann var algjört
séni í sögu og landafræði. Komst ég aldrei
að því hvenær eða hvernig þessi fátæki
sveitapiltur gat safnað að sér þeirri ótrú-
legu söguþekkingu sem hann bjó yfir. Auk
þess var minni hans í þessum efnum al-
gjörlega óskeikult. Ég vissi aldrei til þess
að hann liti í skólabækur um sögu og
landafræði. Hann vissi miklu meira en í
þeim stóð. Þegar við vorum í öðrum bekk,
geröu sjöttu bekkingar það stundum sér til
gamans, að hlýða honum yfir úr sagnfræöi
þeirri, sem þeim var kennd og var á
dönsku. Og það var sama hvar komið var
niður, þessi unglingur vissi allt sem þeir
voru að læra og miklu meira. Þegar Baröi
sögukennari var illa upplagöur til þess að
rekja úr okkur garnirnar með yfirheyrslu
sagöi hann stundum: „Ætli það sé ekki
bezt að við gefum Baldri orðið í dag?“ Og
var það að sjálfsögðu jafnan samþykkt
með lófataki. Síðan baö kennarinn um
uppástungur um hvað Baldur skyldi tala og
stóð ekki á þeim. En Barði valdi svo eitt-
hvert efniö og sagði: „Baldur, gerðu svo
vel.“ Baldur sem aldrei haföi meö sér
skólabækur í sögu eða landafræði leit þá
uppí loftið andartak hugsandi. Síðan byrj-
aði hann að tala um það efni sem valið
hafði verið og lauk þeim fyrirlestri ekki fyrr
en hringt var út í frímínútur.
Baldur var undarlegur í háttum og eng-
um manni líkur. Hann var saklaus eins og
hrekklaust barn og oft viðutan. Skólapiltar
komust fljótt að raun um að þaö var hægt
að Ijúga að honum, því sökum barnslegrar
einlægni trúði hann orðum manna. Gerðu
þeir honum margan gráan grikkinn. Sárn-
aði mér það mjög, því hann var svo hrein-
lyndur og hrekklaus. Ég reyndi að bæta
honum það upp með því að taka hann tali
og láta hann segja mór frá ýmsu í þeim
efnum þar sem kunnátta hans og minni var
svo frábært. Varð hann þá jafnan glaður
viö og var mælska hans ótrúleg. Þarna var
snillingur á ferð sem vafalaust hefði getaö
oröiö íslenzkri sagnfræði mikill fengur, en
hann var of saklaus til þess að fá notiö sín
eða vera látinn í friði í þjóðfélagi þar sem
enginn má í neinum efnum standa uppúr
fjöldanum án þess að verða fyrir árásum
og háði öfundsjúkra meðalmenna. Síðar
átti Baldur Bjarnason eftir að flytja fjölda
útvarpserinda um sögu og landafræði. Öll-
um útvarpsmönnum til stórfurðu hafði
þessi undarlegi maður aldrei með sér
handrit þegar hann kom til þess að láta
hljóðrita erindi sín. Hann þurfti ekki á þeim
að halda!
Þrír elztu kennarar skólans voru áreið-
anlega á réttri hillu sem kennarar. Þaö voru
þeir Páll Sveinsson, sem kenndi frönsku,
Jón Ófeigsson, þýzkukennari, og Bogi
Ólafsson, enskukennari. Þeir voru allir
frábærir kennarar, hver á sína vísu, en þó
mjög ólíkir.
Fyrst þegar ég kynntist tveim þeim fyrr-
nefndu, stóð mér nokkur ógn af ströngum
,15