Lesbók Morgunblaðsins - 19.06.1982, Blaðsíða 3

Gustav
Dalén
Fannst jafnvel
betra að
vera blindur
Nóbelsverðlaunahafinn Gustav Dalén missti sjónina í slysi
sem varð af tilraun með gas, en lét það ekki aftra sér; fann
upp AGA-eldavélina og margt fleira á þeim 25 árum, sem
hann vann að uppfinndingum án sjónar.
Myndin er tekin nokkrum mínútum fyrir slysið við Alby. Maðurinn með stafinn hægra
megin á myndinni er Gustav Dalén.
Þó var beðiö í hálftíma. En þá fór Dalén
ásamt tveimur efnaverkfræöingum út aö
hylkinu, og annar þeirra, Gyllsdorf, skóla-
bróöir Dalóns frá Chalmers, haföi meö sér
gosdrykkjaflösku til aö taka sýnishorn úr
gasinu, sem hann ætlaöi aö rannsaka á
eftir.
'Gyllsdorf hélt flöskunni þannig, aö gas
streymdi í hana. Dalén stóð við hlið hans.
Þá sprakk gashylkið.
Sprengingin heyrðist í margra kílómetra
fjarlægö. Svart reykský huldi slysstaðinn,
en er úr því greiddist hægt, sáu menn
stálhylkiö á klettasnös tíu metrum fjær,
umvafið eins og kálfsskinn. En rétt þar hjá
sem þaö haföi sprungið, sást Dalén á fjór-
um fótum. Menn þustu aö, og þeim tókst
aö slökkva logana á honum, en hann var
allur þakinn sjóöheitum massanum úr
gashylkinu, andlitiö svart og blóöugt og
annaö augaö nær út rifið. Félagar hans
höföu einnig slasazt talsvert, en þó hvergi
nærri eins og hann. Hluti úr stálhylkinu
haföi þotiö á milli þeirra Daléns og Gylls-
dorfs, sem stóöu næstir hylkinu, en flís úr
því haföi stöövazt í vasaúri Daléns, sem
þannig bjargaöi lífi hans.
Á þessari stundu bjóst enginn nær-
staddra viö því, að hann myndi lífi halda,
heldur yröi vegkanturinn, þar sem hann lá,
hans banabeður.
„Mér er Ijóst, að öllu er lokið,“ sagöi
hann og baö fyrir kveöju til sinna nánustu.
Hann spuröi, hvort fleiri heföu slasazt.
Honum til huggunar var sagt, aö allir aörir
hefðu sloppið ómeiddir. Þá sagöi hann:
„Þá er ég feginn og ánægöur.“
Dalén missti ekki meövitund og varö aö
þola vítiskvalir, en hann hugsaði skýrt. í
sjúkrabílnum velti hann fyrir sér stærö-
fræöilegu vandamáli. Hann minntist þess
aö hafa heyrt, aö ef meira en þriöjungur
líkamans væri skaöbrenndur, væri engin
lífsvon. Og hann taldi sig finna, aö hann
væri meira brenndur en því hlutfalli næmi.
En, hugsaöi hann, ef sá fóturinn sem meira
væri brenndur, yröi tekinn af, þá væri ekki
víst, aö brunasárin á líkamanum, sem eftir
væru, myndu ná yfir meira en þriöjung, þá
gæti verið lífs von.
Hann haföi verið í skinnvesti undir jakk-
anum, og þaö varöi líkamann gegn sjóö-
heitum massanum, svo langt sem þaö náði.
Dalén lá lengi milli heims og helju. Yfir-
leitt var ekki búizt viö því, aö hann myndi
lifa þetta af, en brátt var útséö um, aö
sjóninni yröi ekki bjargað. Þegar þaö frétt-
ist, fannst öllum, sem þekktu hann, einnig
systkinum hans, aö bezt væri, aö hann
fengi aö deyja. Aöeins viku fyrir slysið haföi
hann komizt svo aö oröi:
„Ég get ekki hugsaö mór hræöilegri ör-
lög en aö missa sjónina. Ef ég yröi blindur,
heföi ég ekki kjark til aö lifa.“
Og menn gátu ekki hugsað sér hinn
fjörmikla, kvika og sístarfandi Gustaf Dalén
blindan og ósjálfbjarga.
Færasti augnlæknir Svía hugsaöi nú um
ekkert annaö en þaö, hvernig bjarga mætti
sjón hans. Þaö var Albin Dalén, bróöir
Gustafs, en hann tók áfalliö svo nærri sér,
aö hann varö gráhæröur á nokkrum vikum.
Annaö auga Gustafs varö þegar aö fjar-
lægja, en sjóntaug hins var heil, þótt
hornhimnan væri mikiö brennd. Þegar séö
varö, aö Gustaf Dalén myndi halda lífi, fór
bróöir hans til Þýskalands til aö kanna, hve
langt menn heföu náö þar viö flutning á
hornhimnu milli manna. Þegar fréttist af
þessum möguleika, sýndu margir einstæöa
fórnarlund, því aö nær og fjær skrifuðu
menn og buöust endurgjaldslaust til aö
leggja fram annaö auga sitt. Ef til vill hafa
sumir þeirra taliö sig eiga Gustaf Dalén líf
sitt aö launa, en sérstaklega snart þaö
hann, hve mörg þessara boöa komu frá
gömlum starfmönnum í AGA.
En ekkert stoðaöi. Sjónina gat hann
aldrei fengiö aftur. Þegar honum varð það
endanlega Ijóst, fannst honum hann vera
lifandi grafinn. En smám saman jókst hon-
um lífskraftur og kjarkur. Hann skyldi aldr-
ei gefast upp. Hann haföi ávallt glímt viö
vandamál meö því hugarfari aö hætta ekki,
fyrr en fullnægjandi lausn væri fundin. Og á
aðdáunarveröan hátt tókst honum aö gera
sig svo óháðan sjóninni sem veröa mátti og
lifa og starfa í 25 ár, án þess aö nokkur sæi
hann dapran eöa heyröi hann kvarta yfir
örlögum sínum.
12. nóvember 1912, meðan hann var
enn rúmliggjandi, en nýkominn af sjúkra-
húsinu, sendi sænska Vísindaakademían út
tilkynningu þess efnis, aö Gustaf Dalén
heföi verið veitt Nóbelsverölaun í eðlis-
fræöi. Þessi verölaunaveiting vakti gífur-
lega hrifningu í Svíþjóö og mikla ánægju
víöa um heim. Gustaf Dalén lét alla
starfsmenn AGA-verksmiöjunnar njóta
verölaunanna meö sér í beinum peninga-
greiðslum, er þeir sóttu laun sín eitt sinn.
Hann gat aö sjálfsögöu ekki veitt verölaun-
unum viötöku sjálfur á Nóbelshátíöinni, 10.
desember, en í staö hans tók viö þeim
Albin, bróöir hans. i heiðursskjalinu segir,
aö verölaunin hafi veriö veitt fyrir „uppfinn-
ingar hans á sjálfvirkum stillum til notkunar
í sambandi viö gashylki viö lýsingu á vitum
og ljósduflum“.
í ræöu sinni á Nóbelshátíðinni sagöi for-
seti Vísindaakademíunnar meðal annars,
aö verömæti uppfinninga Daléns mætti
bæöi meta frá sjónarmiði mannslífa og
eigna. Akademían mæti vissulega mikils
allar uppfinningar hans, en heföi þó sér-
staklega viljaö heiöra Gustaf Dalén fyrir
þær, sem sjófarendum heföu komiö aö
mestum notum, því að þær heföu tvímæla-
laust gert mannkyninu mest gagn.
Aö hátíðinni iokinni hélt kórinn, sem þar
söng, aö dvalarstað Daléns og söng fyrir
utan húsiö sömu söngva og hann hafði
sungiö inni í hinum glæstu sölum. Nóbels-
verölaunahafinn stóö viö gluggann og tárin
runnu úr blindum augum.
1. febrúar 1913 haföi Dalén náö sér
nægilega til þess aö hefja störf í fyrirtækinu
aö nýju. Honum fannst þaö vera ein af
hátíölegustu stundum lífs síns, og hann var
fullur eftirvæntingar. „Víst skal ég vinna, þó
aö ég sé blindur," sagöi hann, og hann átti
eftir aö gera meira en flestir sjáendur á
langri ævi. í hönd fóru ár mikilla athafna og
umsvifa, og hann átti enn eftir aö gera
margar stórmerkar og hagnýtar uppfinn-
ingar. Fyrirtækið var í örum vexti, dóttur-
fyrirtækin í Englandi og Ameríku voru efld
og ný stofnuð í mörgum löndum. Yfirstjórn-
in var í hans höndum í bókstaflegum skiln-
ingi, því aö hann fylgdist náiö meö öllu og
tókst á aödáunarverðan hátt aö gera sig
óháöan sjóninni. Síðar komst hann eitt
sinn svo aö orði: — „Þrátt fyrir allt er blind-
ur maður aö sumu leyti betur settur en
aörir. Þaö er auðveldara fyrir hann að ein-
beita sér, þaö hverfur svo margt, sem trufl-
ar og glepur."
Þaö viröist óhugsandi, aö maöur, sem
hefur misst sjónina, geti haldiö áfram að
starfa sem uppfinningamaður og skapandi
verkfræðingur, en Dalén sýndi, aö þaö væri
hægt. Sjálfur sagöi hann, aö hið erfiöasta
væri fólgið í því, aö nú tæki allt lengri tíma.
Hann gat ekki teiknaö eöa lesiö af teikn-
ingum. Öllu varö aö lýsa og allt aö skýra
meö orðum, og aörir uröu að lesa af mæli-
tækjum og gera grein fyrir athugunum sín-
um. Og þá var einnig viss hætta samfara
því aö vera háður skilningi og áliti aðstoö-
armanna og þá ekki sízt viö tilraunir.
En mönnum var það einnig stööugt
undrunarefni, hvernig hann gat annað öll-
um þeim hlutum, sem hann sinnti af slíkri
gjörhygli. Hann virtist hafa tíma til alls. Og
mitt í öllum önnunum út af viðskiptum fyrir-
tækisins, rekstri þess og framleiðslu allri,
kemur frá hans hendi fullbúin ein af hans
snjöllustu uppfinningum — glóöarnets-
skiptirinn. Meö honum gátu einnig hinir
sterku vitar oröiö með öllu sjálfvirkir. Hann
fer í gang, þegar viss hlutur gerist, og
skiptir um glóöarnet greiðlegar en
mannshönd megnar. Þaö er eölilegt, aö
ieikmaöur verði furöu tostinn, en hugmynd-
in, sem lausnin byggist á, er sem jafnan
dæmalaust einföld.
Þegar glóöarnetiö er heilt, er gasloginn
lokaöur inni í því, en þegar þaö brennur
sundur, fer loginn út um gatið. Á þessu
atriöi leysir Dalén máliö. Hann kemur fyrir
trépinna, sem hlýtur aö brenna þegar í staö
í loganum, en um leiö og hann brennur, fer
Framh. á bls. 4.