Lesbók Morgunblaðsins - 09.10.1982, Qupperneq 15

SONNETTA, sónháttur, sórstakur bragar-
háttur, venjulega samtals 14 braglínur í 4
erindum (4+4+3+3), hver braglína meö 5
öfugum tvíliöum (OM). Orðiö er komiö af
sonetto í ítölsku sem er smækkunarmynd
af suono, hljómur, en þaö orö er komið af
sonus t iatínu. Sonnettan varö til á italíu á
13. öld. Bragarháttur sonnettu hefur hlotiö
heitiö sónháttur t íslensku (OM). Þ. Sonet,
d. sonet, fr. og e. sonnet. Finnst í ísl. ritmáli
frá árinu 1865 (OH).
SÓNN, langur, óslitinn tónn, hljómur, lang-
dregiö hljóð; nöldur, nudd, væl (OM). Oröið
er komiö af sonus í latinu. E. sound. Finnst
í ísl. fornmáli (Fr.).
SORTÉRA, flokka, aðgreina, skilja sundur
(OM). Oröiö er komiö af sortiri í latínu er
merkir: varpa hlutkesti, deila með hlutkesti.
It. sortire, þ. sortieren, d. sortere. Af þessu
so. er myndaö no. sortóring, flokkun, aö-
greining (OM). Orömyndin sortera finnst í
ísl. ritmáli frá 18. öld, en sortéra frá því
seint á 19. öld (OH).
SORT, tegund (OM). Orðið er komið af
sors í latínu sem merkir: hlutskipti, örlög.
Fr. sorte, þ. Sorte, d. sort. Finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1764 (OH).
SOS, (ensk) skammstöfun (í morsekerfi),
notuö til aö kalla á hjálp (OM). Þessi
skammstöfun merkir á frummálinu: Save
our souls. Orörótt þýðing: Bjargaðu sálum
vorum (...---------...). Ekki veit ég ná-
kvæmlega um aldur þessarar mikilsverðu
skammstöfunar í íslensku.
SOVÉT (rússneskt) heiti á ráöum (stjórnar-
nefndum) verkamanna og bænda; forliöur
samsetn., sovézkur: sovétblaö o.s.frv.
(OM). Þ. Sowjet, d. sovjet. Finnst í ísl. rit-
máli frá árinu 1931, stafsett sovjet. Finnst í
samsettu oröi frá sama ári (OH).
SPÁSSÉRA, ganga sér til skemmtunar,
labba um, ganga rólega (OM). Oröið er
komiö af so. spatiari í latínu (af spatium
sem merkir: millibil, andardráttur). it.
spaziare, þ. spazieren, lágþýsku spasser-
en, d. spadsere. Finnst í ísl. fornmáli, staf-
sett spazera (Fr.).
SPAGHETTI, eins konar hveitipípur. Þetta
er nafn á ítölskum þjóðarrétti sem mörgum
útlendingi kemur einna fyrst í hug þegar
minnst er á ítalskan mat. italska heitiö
spaghetti er ft. af no. spaghetto, en þaö
orð er smækkunarmynd af spago er
merkir: þráöur. D. spaghetti. Flnnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1968 (OH), en heyröist hér
alllöngu fyrr í talmáli eins og gengur.
SPANJÓLI, Spánverji. Oröiö er komiö af
Spaniole í þýsku sem er til orðiö úr espanol
í spænsku, fr. espagnol. Úr þýsku barst
oröiö til Danmerkur og varö þar spaniol.
Þar merkti það upphaflega: spænskur her-
maöur í liði Spánverja í Danmörku áriö
1808. Á miööldum haföi þaö verið heiti á
Gyöingi sem vísaö haföi veriö úr landi á
Spáni og hrakinn haföi verið til Tyrklands
og Ungverjalands. Dönsku orömyndinni
spaniol varö auðratað til islands, en ekki er
mér kunnugt um aldur orðsins Spanjóli í
íslensku.
SPARLAK, tjald fyrir lokrekkju (OM). Oröiö
er komiö af sperlaken í lágþýsku, en þaö
orö er myndað af so. sperren: þenja og
laken: lak og merkir: veggtjald, rekkjutjöld,
ársalur. D. sparlagen. Orðmyndirnar spar-
lak og sparlaken finnast í ísl. fornmáli (Fr.).
SPESÍA. mynteining, mótaður peningur,
mismunandi aö verögildi eftir löndum og
tímabilum (viö myntskipan á Noröurlönd-
um 1873—77 reiknuð á 4 kr.), oftast 192
skildingar; spesíudalur (OM). Oröiö er
komiö af species í latínu sem merkir teg-
und, en öölaöist í miöaldalatinu merking-
una: mynttegund. D. specie. Finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1806 (OM).
SPEKÚLANT, kaupmaöur sem siglir meö
vörur sínar og selur þær á skipsfjöl; brask-
ari, svindlari, maöur sem reynir aö græöa á
öllu; sá sem spekúlerar (OM). Oröiö er
komið af speculans í latínu sem er Ih. nt. af
so. speculari er merkir: litast um D. spekul-
ant. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1826 (OH).
Aðskotasagnoröið spekúlera sem merkir:
velta einhverju fyrir sér, hugsa um eitthvaö
(OM) heyrist hór oft í sambandi viö kaup-
sýslu og fjármál. D. spekulere. Þaö ætti aö
vera ámóta gamalt í íslensku og oröiö
spekúlant.
Kristján Albertsson
Mánudaginn 15. desember átti aö halda
seinustu kvöldvökuna. Fyrstur kom þar
fram Tryggvi Þórhallsson. Mun mörgum
hafa orðið minnisstætt þaö sem hann flutti
þetta kvöld. Áður en hann hóf upplestur
sinn gat hann þess, aö hann heföi í þetta
sinn valið efni sitt meö hálfum huga. Hann
heföi veriö hræddur um, aö sumir áheyr-
enda kynnu aö hneykslast á því. Hann las
upp ritgerö, eftir. Benedikt Gröndal, sem
haföi birst í Fjallkonunni laust fyrlr seinustu
aldamót undir fyrirsögninnl: „Náttúrusafn-
iö“. Ritgerö þessi var skrifuö á þelm árum,
sem vísirinn aö Náttúrusafninu haföi húsa-
skjól undir sama þaki og samkomur Hjálp-
ræðishersins. Hiö bráösnjalla gamanskáld,
Benedikt Gröndal fléttar saman í þessári
ritgerö þremur fyrirbæröum í íslensku
þjóölifi, þ.e. Náttúrugripasafninu,
Hjálpraaöishernum og flóttanum til Vestur-
heims. Kímnigáfa og hæfni í meöferö máls
er þarna samstillt á meistaralegan hátt,
bæöi í bundnu og óbundnu máli. Meöferö
Tryggva Þórhallssonar á þessu efni var
slík, að margir áheyrendur komust í álíka
létt skap, eins og þeir væru aö horfa á
snjallan gamanleik. Þessi þáttur Tryggva
var aö því leyti ólíkur öörum þáttum á
kvöldvökunum, aö hann var hlnn elnl, virki-
legi gamanþáttur, sem var borinn þar fram.
Þegar Tryggvi hætti, var engu líkara en aö
sjá mætti á andlitum margra áheyrenda, aö
þetta væri alveg nóg aö þessu sinni, nema
því aöeins, aö eitthvaö álíka skemmtilegt
og spennandi kæmi á eftir.
Þegar næsti upplesari kom upp á pall-
inn, mátti sjá á honum, aö hann vonaðist
ekki eftir neinni sérlegri áheyrn eftir þaö,
sem á undan var gengiö. Hann las upp tvö
kvæöi eftir Einar Benediktsson. En áheyr-
endur reyndust vel. Þó fyndni og höfuö-
hlaup Gröndals heföu hleypt í þá einskonar
galsa varö ekki annaö sóö en aö þeir lótu
sér vel líka aö vera leiddir tll hinna dýru
málma Einars Benediktssonar.
Seinasti upplesarinn þetta kvöld var
Freysteinn Gunnarsson. Hann las upp tvo
islendingaþætti. Þegar hann hætti var
einna iíkast því, aö svipuö kennd gripl hug-
ina, eins og þegar barniö vaknaöi i dimmu
baöstofunni aö morgni fyrsta vlrka dagsins
eftlr jólin, þar sem jóladýröln svelf fyrir
augunum sem hverfandi geisli. Nú var
þetta búiö. Fólkiö bjóst til aö standa upp,
þegar upplesarinn lagöi aftur bókina aö
lestri loknum. En Freysteinn stansaöl, elns
og hann vildi segja eitthvaö meira. Þetta
stöövaöi alla. Þá sagöi Freysteinn frá því,
aö þessir sömu menn, sem staöiö heföu aö
kvöldvökunum, ætluöu aö halda þessum
upplestrum áfram seinna um veturinn,
vegna þeirra vinsælda, sem kvöldvökurnar
heföu hlotiö. Hann kvaö þaö ætlunina, aö
þessar seinni kvöldvökur yröu alls átta, og
mundu þær hefjast um mlöjan janúar. Aö-
göngumiðar aö þeim mundu kosta tvær
Halldór Laxness
krónur eins og aö þeim fyrri. Þannig gafst
kostur á aö hlusta á 44 upplestra fyrlr fjór-
ar krónur. Allir upplesarar unnu kauplaust.
Aögangseyrir mun hafa staöiö undir lágri
húsaleigu. Þess skal getiö til samanburöar
aö þennan vetur kostaöi eina krónu aö fara
í bíó í Reykjavík.
Þaö ríkti fögnuður hjá mörgum áheyr-
endum, þegar þeir þyrptust út úr salnum.
Þaö var aö vísu langt jólafrí framundan
meö ýmsum hugljúfum viöfangsefnum, en
þegar því væri lokiö, var gott til aö hyggja,
aö enn voru eftir mánudagskvöld, sem
mettaö gætu munans þrá.
Mánudaginn 12. janúar hófust kvöldvök-
urnar á ný. Þaö kvöld lásu þeir upp: Jakob
Kristinsson, Baldur Sveinsson og Magnús
Jónsson. Baldur las upp úr Fjölni, en
Magnús leiddi í annaö sinn þingeyskan
bónda fram á sviðiö. f þetta sinn las hann
upp söguna Náttmál eftir Guömund Friö-
jónsson.
Á þessum seinni kvöldvökum komu fram
flestir hinir sömu og á þeim fyrri, og sumir
þeirra oftar en einu sinni. Tryggvl Þór-
hallsson sást þó ekki oftar á ræöupallinum.
Tímafrek störf biöu hans, þar sem hann
þurfti aö sitja á Alþingi og Búnaöarþingi.
Nokkrir nýir upplesarar bættust í hópinn:
Árni Sigurðsson, fríkirkjuprestur, Benedikt
Sveinsson, forseti neöri deildar Alþingis,
séra Jakob Kristinsson og Halldór Kiljan
Laxness. Sr. Jakob Kristinsson kom tvisvar
fram. I annaö skiptiö var lítiö eftir af tíman-
um þegar hann komst aö. Þá las hann upp
kvæöiö Jón hrak, eftir Stefán G. Ég haföi
aldrei heyrt þetta kvæöi lesiö upp áöur, en
ég hef oft síöan reynt aö lesa þaö niöur í
kjölinn og fundist jafnan mikiö um, en þó er
mér í minni látlaus túlkun sr. Jakobs. Bene-
dikt Sveinsson las upp Þrymskviðu. Það
var hressandi aö sjá og heyra þennan
glæsilega mann, þegar hann meö sinni
þróttmiklu rödd las þessa hrynmlklu kviðu
þrungna þjóri og fágætri glettni. Þaö var
auðsóð og heyrt, aö maðurinn var vel upp-
lagöur og hafði yndi af því, sem hann haföi
valið sér. Séra Árni Sigurösson las fornan
þátt. Sá þáttur bregöur, meöal annars,
skæru Ijósi yfir æsku Jóns blskups Ög-
mundssonar á Hólum. Leyndi sér ekkl í
rödd og svip Árna prests aödóun hans á
efninu. Sr. Árni haföi fagra rödd — mjúka
og þróttmikla f senn, og varö sú rödd
seinna atþjóð kunn og mörgum kær.
Halldór Kiljan Laxness las Ijóö. Mér
fannst maöurinn nokkuð einkennilegur, og
ég hélt aö hann væri tannlaus. Kvöldiö sem
hann las upp var ég Sigurgeirl Frlörikssyni
samferöa heim. Ég spuröi hann, hvernig
honum heföi líkaö kvöldvakan. „Mér fannst
mest gaman aö fá aö sjá Laxness," sagöi
hann, og þaö lék bros um íbyggiö andlit
hans. Halidór Kiljan var þá nýkominn heim
frá útlöndum, og Sigurgeir haföi ekki séö
hann fyrr. Ég gat ekki séö á Sigurgeiri,
Guómundur Finnbogason
hvort honum heföi litist vel á manninn, en
eftir brosi hans aö dæma gat þaö brugölö
til beggja vona. Hvorugum okkar Sigur-
geirs, og sennilega engum af þeim sem
hlustuöu á Kiljan þetta kvöld, mun þá hafa
komiö til hugar, aö hann ætti eftir aö veröa
jafn umdeildur maöur á islandi og jafn
frægur á heimsmælikvarða, eins og tíminn
hefur síöar leitt í Ijós.
Á einni kvöldvökunni, sem Guðmundur
Finnbogason las upp á, sagöi hann farir
sínar ekki sléttar. Hann haföi gleymt gler-
augunum sínum heima. En maðurinn naut
þess, aö hann var ekki snauöur aö kunn-
áttu. Hann las upp hiö langa Ijóö „Kletta-
fjallaskáldsins", Díkonissa. Hann hélt aö
vísu á Andvökum í hendinni, en þó var
auösóð aö meira reyndi á kunnáttuna en
augun fyrst aö hjálpartækiö var þar ekki
meö í verki. Guömundur Finnbogason var
góölegur og gáfulegur. Hrifnl hans af
djúpsæi og mildi „Klettafjallaskáldins"
bjarmaöi í svip hans og augum.
Seinasta kvöldvakan var haldin mánu-
dagskvöldiö 2. mars. Þegar upplesararnir
höföu þá allir leyst hlutverk sín af hendi og
hreyfing var komin á áheyrendur til brott-
farar, kom Siguröur Nordal upp á ræöup-
allinn og mælti þar nokkur skilnaöarorö.
Hann stóö þarna á pallinum og horföi yfir
saiinn alvarlegur og tvíræöur á svip. En allt
í einu breiddist bros yflr andlitiö, og hann
hóf mál sitt. Hann kvaöst vona, aö kvöld-
vökurnar heföu fært áheyrendum gleöl, og
aö nokkrir fróöleiksmolar heföu hrotið aö
hugum fólksins og laöaö þá aö auölindum
íslenskra bókmennta. Hann bauö síðan öll-
um góðar stundir.
Kvöldvökunum var lokiö. Áheyrendur
voru þakklátir fyrir góöa skemmtun og
viröingarverða tilraun til fræðsluvakningar.
Viö, nemendur Samvinnuskólans, vorum
einnig þakklátir manninum, sem vakið
haföi athygli okkar á kvöldvökunum og
greitt götu okkar aö þeim. Á þessum 15
kvöldvökum haföi fólkiö átt kost á aö sjá
og heyra ekki færri en 19 íslenska mennta-
menn og kynnst mörgum bókmenntalegum
sýnishornum meö einkennum hinna ýmsu
tíma. Þær höföu haft djúp áhrif og örvaö
fólk til nánari kynna viö þá öndveglshöf-
unda, sem þarna höföu verið leiddir fram.
Eftir meira en hálfa öld blasa þessar
kvöldvökur viö sem athyglisveröur atburö-
ur. Þær voru sem bjart augnablik milli
tveggja stórra þátta. Mikill hluti upplesara
og áheyrenda átti uppruna sinn í íslenskum
sveitum. Hjá þessu fólki gátu kvöldvökurn-
ar veriö eins og endurskin frá baöstofulíf-
inu á löngu skammdegiskvöldunum heima.
En yst viö sjónarrönd risu öldur Ijósvakans
í fögrum hillingum. Óljósar fróttir lyftu undir
vængi vonarinnar um undursamlega mögu-
leika til menningarauka, fréttir, sem uröu
fljótt aö þeim veruleika, sem dagiega birtist
nú í oröunum: Útvarp Reykjavík.
Kvöldvökur í Nýja bíói
Kl'tir (»eir Sigurðsson frá Skerðingsstöðum
Síðari hluti
15