Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1982, Blaðsíða 21

Röðin aö ofan: Jónas Hall-
grímsson, sem „bætti um
betur“, sá norski C.N.
Schwach, Bergur Jónsson
og Guftmundur Bergsson.
Til vinstri: Árni Helgason. Til
hægri: Þrasastaöir í Stíflu.
Nú geta menn borið þýðinguna saman
við frumtextann. En hér, eins og raunar
alltaf, kemur það út á eitt: þýtt eða frum-
samið, skáld eða ekki skáld, that is the
question. Hinn raunverulegi atburður,
fórn móðurástarinnar, var „fullgott yrk-
isefni, ef skáld ætti með að fara og það
hefur sá fundið, sem orti kvæðið“, eins og
Jónas kemst að orði í fyrrnefndu bréfi
sínu, sem fylgdi kvæðinu Fýkur yfir hæð-
ir, til Fjölnis.
„Ég er ekki skáld,“ segir þar ennfrem-
ur. Manni satt að segja ofbýður lítillætið,
þegar maður sér þessi ummæli „lista-
skáldsins góða“ um sjálfan sig, ekki síst
þegar þau eru sett í samband við eitt af
hans vinsælustu ljóðum, sem margir
lærðu utan að, — þakkað veri Þórhalli
biskupi, sem tók það í sín góðu skólaljóð.
Og enn á það sinn sess í þessháttar skóla-
bókum. Tómas Guðmundsson segir líka,
að Heiðlóarkvæðið og Fýkur yfir hæðir
hafi verið þau ljóð Jónasar, sem hafi átt
greiðastan aðgang að hjarta þjóðarinnar
og fljótlega komist á hvers manns varir.
Þó segja félagar Jónasar við Fjölni að
þeim þyki raunar lítið til kvæðisins
koma. (Fjölnir III, bls. 30.)
Fýkur yfir hæðir og frostkaldan mel.
í fjailinu dunar, en komið er él.
Snjóskýin þjóta svo ótt og svo ótt.
Auganu hverfur um heldimma nótt
vegur á klakanum kalda.
Hver er in grátna, sem gengur um hjarn,
götunnar leitar og sofandi barn
hylur í faðmi og frostinu ver,
fögur í tárum ? En mátturinn þver.
Hún orkar ei áfram að halda.
„Sonur minn góði, þú sefur í værð,
sérð ei né skilur þá hörmunga stærð,
sem að þér ógnar og á dynja fer.
Eilífi Guðssonur, hjálpaðu mér
saklausu barninu að bjarga.
Sonur minn blíðasti, sofðu nú rótt.
Sofa vil eg líka þá skelfingarnótt.
Sofðu. Eg hjúkra og hlífi þér vel.
Hjúkra þér móðir, svo grimmasta él
má ekki fjörinu farga. “
Fýkur yfir hæðir og frostkalda leið.
Fannburðinn eykur um miðnæturskeið.
Snjóskýjabólstrunum blásvörtu frá
beljandi vindur um hauður og lá
í dimmunni þunglega þýtur.
Svo þegar dagur úr dökkvanum rís
dauð er hún fundin á kolbláum ís.
Snjóhvíta fannblæju lagði yfir lík
líknandi vetur. En miskunnarrík
sól móti sveininum lítur.
Því að hann Iifir og brosir og býr
bjargandi móður í skjólinu hlýr,
reifaður klæðnaði brúðar, sem bjó
barninu værðir og lágt undir snjó
fölnuð í frostinu sefur.
Neisti guðs líknsemdar, ljómandi skær,
lífinu beztan er unaðinn fær,
móðurást blíðasta, börnunum háð,
blessi þigjafnan og efli þitt ráð
guð, sem að ávöxtinn gefur.
Örlagasaga úr Fljótum
En er nú ekki kominn tími til að hverfa
aftur að því, sem getið var um í upphafi
þessa greinarkorns?
Þá víkur sögunni norður í land, í þá
sumarfögru, en snjóþungu sveit, Stífluna,
og fjalllendið fram af henni, Lágheiðina.
Fyrir síðustu aldamót bjuggu á bænum
Þrasastöðum í Stíflu í Skagafjarðarsýslu,
hjónin Bergur Jónsson og Katrín Þor-
finnsdóttir. Þau voru komin á efri ár.
Hjá þeim voru meðal annars heimilis-
fólks tvö uppkomin börn þeirra, Guð-
mundur og Ingibjörg. Á heimilinu var
líka sonarsonur þeirra, 7 ára drengur,
Bergur Jónsson.
Guðmundur Bergsson var rómaður
fyrir afburða atgervi og dugnað og
hverskonar myndarskap, bæði til líkama
og sálar. Þegar sá atburður gerðist, sem
hér verður frá sagt, var hann 26 ára gam-
all og hefur því staðið upp á sitt besta.
Enda kom það sér vel í þeirri þrekraun,
sem hann innti af hendi, eins og síðar
mun sagt verða.
Það er alkunna, að eins og Stíflan er
ein fegursta sveit, þá er hún einhver hin
mesta fannakista á íslandi, svo að þar sér
iðulega ekki á dökkan díl svo mánuðum
skiptir að vetri til og oft langt fram á
vor, þegar illa árar. „Snjóasamt er hér
mjög á vetrum," segir í gamalli sóknar-
lýsingu úr hinu gamla Knappstaða-
prestakalli. Þar segir líka, að stundum
komi ofsaveður með stórbyljum en logni
á milli.
Þrasastaðir, bærinn sem nefndur var
áðan, er fremst í Stíflu rétt við veginn
þar sem leið liggur úr sveitinni yfir Lág-
heiði til Ólafsfjarðar. Var oft leitað eftir
fylgd og annarri fyrirgreiðslu á Þrasa-
stöðum í sambandi við ferðir yfir Lág-
heiði, ekki síst ef illa leit út með veður og
vegi að vetri til.
Nú er þar til máls að taka, að þann 1.
maí 1897, bar gest að garði á Þrasastöð-
um, konu — Guðrúnu Jónsdóttur að
nafni. Var hún á leið til Ólafsfjarðar
enda átti hún þar heima. Guðrún kom
inn í bæ og þáði góðgerðir. Talaðist þá
svo til milli hennar og Ingibjargar
Bergsdóttur, að Ingibjörg gengi með
henni áleiðis til Lágheiðar. Þegar þær
eru komnar nokkuð frá bænum kemur
Bergur litli, 7 ára drengurinn, áðurnefnd-
ur, bróðursonur Ingibjargar, hlaupandi á
eftir þeim og slæst í för með þeim. Hann
var illa búinn, enda ekki til þess ætlast
að hann færi nokkuð af bæ, þótt svona
tækist til og varð nú svo að vera, móti
vilja Ingibjargar.
Ekki munu konurnar hafa sem skyldi
veitt veðurútlitinu eftirtekt, en enginn
karlmaður var heima í bænum. Þeir voru
allir í húsunum við gegningar.
Ekki höfðu þau, konurnar og Bergur
litli, lengi gengið, þegar gerði dimmt él.
Og svo, eins og hendi væri veifað, laust á
stórhríð með miklum veðurofsa. Það var
þeim fyrst til bragðs að taka, konunum,
að tína af sér eitthvað af fötum til að
skýla Bergi litla með, en hann var mjög
illa búinn, eins og fyrr er sagt. Segir nú
ekki meira af þeim að sinni.
Um það orti ekkert skáld
Heima á Þrasastöðum var fólki ekki
rótt, sem von var, eins og allt var í pott-
inn búið. Hófu karlmenn þegar leit að
fólkinu og fundu það talsvert norðar á
heiðinni en vænta mátti, en þó á nokkurn
veginn réttri leið. Mun það hafa verið hjá
svonefndum Dýrhól, sem er um það bil
hálfrar stundar gangur frá Hreppsendaá,
næsta bæ Ólafsfjarðarmegin. Þar höfðu
þær konurnar grafið sig og drenginn í
fönn, en Guðrún stungið priki sínu í
skaflinn. Hún var hress eftir atvikum svo
og drengurinn en Ingibjörg var orðin
meðvitundarlaus.
Engin tæki eða áhöld höfðu leitarmenn
með sér, sem gætu að gagni komið til að
flytja Ingibjörgu til byggða. Tók nú Guð-
mundur systur sína í fangið og bar hana
hvíldarlaust til bæjar á Hreppsendaá í
ofviðrinu og ófærðinni. Var þrek og karl-
mennska Guðmundar mjög rómuð í för
þessari eins og raunar fleiri ferðum, sem
hann fór við sömu eða svipaðar aðstæð-
ur.
En allt kom fyrir ekki. Ingibjörg varð
ekki lífguð. Hún andaðist áður en hún
kæmist til meðvitundar. Með því að fórna
lífi sínu, hafði hún bjargað Bergi litla
frænda sínum. — En það varð ekkert
skáld til þess að yrkja um fórn hennar.
Eftirmæli hennar eru aðeins ein lína í
kirkjubók, skrifuð með nettri rithönd
sóknarprestsins á Barði, sr. Tómasar
Björnssonar:
Ár 1897, d. 1. maí, gr. 15. maí: Ingi-
björg Bergsdóttir bóndadóttir á
Þrasastöðum 32 ára.
Þegar Bergur Jónsson óx upp, giftist
hann jafnöldru sinni, Guðnýju Bene-
diktsdóttur úr Fljótum. Voru þau þar í
húsmennsku á ýmsum bæjum og stund-
aði Bergur sjómennsku. Hann dó úr tær-
ingu 11. marz 1917. Meðal barna Bergs og
Guðnýjar er Guðmundur, bóndi í
Hvammi í Ölfusi, sem þar býr rausnarbúi
með konu sinni, Þrúði Sigurðardóttur. Af
þeim hjónum er frásagnarþáttur í II.
hefti bókaflokksins í dagsins önn eftir
Þorstein Matthíasson. Og svo skal þess
getið í lokin, að mynd og ýmsan fróðleik í
grein þessa hef ég fengið hjá Jórunni,
dóttur Guðmundar á Þrasastöðum.
G.Br.
21