Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1982, Blaðsíða 22

Þórður Tómasson
Skógum
Á fund
fortíðar
„Ég vildi ég væri kominn
hvurt? Kannski eitthvað langt í
burt,“ sagði óþreyjustúlkan
endur fyrir löngu. Við leitum
mörg yndis og fegurðar á fjar-
lægum stöðum, en rétt heima
við bæjarvegg geta leynst staðir
sem gera mann líkt og berg-
numinn ef á þá hittist á heilla-
stundu.
Af bæjarhlaðinu heima í
Vallatúni undir Eyjafjöllum var
Miðskálaheiðin hluti af sjón-
hringnum og hún togaði í mig
frá því ég var barn. Það gerðu
ekki síst sögurnar hennar
Laugu sem ég ólst upp með og
nam af fræði og sagnir, svo oft
talaði hún um æskuár sín á
Mið-Skála á sjöunda tugi 19.
aldar. Auðvelt var mér að leggja
þetta land undir fót, en ein-
hvern veginn dróst það þó á
langinn. Á ferðum mínum út og
austur með Eyjafjöllum leit ég
oft upp í Miðskálaheiði. „Hve-
nær skyldi ég láta verða af því
að rölta þennan spöl?“ varð mér
stundum á að hugsa, en það var
farið að halla undan fæti þegar
ég lét loks verða af því. Bjartan
og hlýjan dag í byrjaðan sept-
ember 1981 ók ég bílnum mínum
austan frá Skógum út að Mið-
Skála og gekk til fundar við
land í senn kunnugt mér og
ókunnugt.
Ég lagði bílnum neðan við
Sandbólið sem er austast í
Miðskálatúnum. í þann tíð er ég
byrjaði að ganga í barnaskólann
hjá Sigmundi Þorgilssyni á
Ysta-Skála, góðrar minningar,
var Sandbólið þúfnakargi á
grýttu ísaldarholti, en Sigurjón
Sigurðsson í austurbænum á
Mið-Skála breytti því í töðuvöll.
Ekki man ég betur en þá mótaði
fyrir fornum tóttum syðst í
Sandbólinu og líklega leynast
þær þar í jörð. Vestan við
Sandbólið, rétt neðan við trað-
arkjaftinn á Mið-Skála var
Miðskálaréttin þegar sagna-
kona mín, Arnlaug Tómasdóttir
í Vallatúni var að alast upp á
Mið-Skála. Austan undir Sand-
bólinu fellur Miðskálaá, forða-
búr frumbyggjans Ásólfs
Konálssonar sem Skálarnir
þrennir báru í öndverðu nafn af.
Heiðarvanginn innan við
Sandbólið var vafinn í loðnu
grasi. Hér hafði engin ofbeit
verið sumarlangt, eða þá að
þetta voru ekki kjörgrös fyrir
sauðfé. Ekki tók það nema
nokkur andartök að ganga upp í
gamla Stekkatúnið þar sem
grjóthlaðin Miðskálaréttin var í
seinni tíð. Nú er hún aðeins
minning liðinna daga. Ofan við
réttina er tóttin af ærhúsinu
hans Árna Ingvarssonar sem
átti svo mikinn róm yfir málinu
að frá fjárhúsinu gat hann talað
yfir um Miðskálaá til fólksins á
Ásólfsskála og er þó víst um
hálfur kílómetri milli staða. Þá
var morgunkonan dugmikla,
Þorbjörg Bjarnadóttir á Ás-
ólfsskála, löngu búin að taka
upp eld og setja skyr á síu og
hægurinn hjá að skreppa austur
um ána og staldra við hjá góð-
um nágrönnum.
Enn sé ég Árna glöggt fyrir
mér, þar sem hann stóð inni í
kór í gömlu Skálakirkju og
þandi sig í bassanum, tyllti sér á
tá, renndi sjónum upp yfir gler-
augun og út um kirkjuna. Betri
eða fegurri bassi kom aldrei í
Skálakirkju. Vera má, að hann
hafi tekið fullmikið á í fyrstu
tónunum í laginu: „Af innstu rót
mín önd og sál sig gleður", en
fallegt var það. Nú er gröf hans
á sama stað í grunni gömlu
kirkjunnar og á grafsteininn er
letrað sannmæli prestsins og
skáldsins í Holti, séra Sigurðar
Einarssonar: „Söngvinur,
menntavinur, mannvinur", ef ég
man rétt.
Oft hugsa ég um það, hve
þessi fátæki, einstæðingsbóndi
var ríkur og hve mikið hann gaf
öðrum í gleði og skemmtun. Það
líkt og lifnaði yfir hverju heim-
ili þar sem hann var gestur.
Fræðandi og skemmtandi við-
ræður hófust og þar var ekki
verið að tala um náungann,
bresti hans eða galla. Árni átti
einstaka frásagnargáfu, þessa
að gera hversdagsleg atvik að
eftirminnilegum atburðum.
Bæjarhrafninn hans var enginn
venjulegur krummi, Bláus hans
var afbragð annarra katta,
Gráni hans bar af öðrum hest-
um og með stolti hugsaði ég til
þess að hann var fenginn hjá
föður mínum. Margar sögur
sagði Árni af hestinum Frosta
og hundinum Sírusi sem voru að
velli lagðir fyrir mitt minni, en
lifa enn í list Ríkarðs Jónssonar
myndskera. Notaleg gamansemi
yljaði jafnan orð Árna. Glöggt
dæmi þess er vísan sem hann
orti til heimasætunnar á Mið-
Grund:
Það ættirðu einmitt að kjósa,
þá eignastu skeið fyrir brokk,
ef ég fengi þig og þann ljósa
en þú fengir mig og hann Lokk.
„Það gekk ekki saman með
okkur,“ sagði Árni og lyfti brún-
um með brosi. En ég mátti ekki
22
Árni Ingvarsson i Ásólfsskéla i góóri stund.
Gamii bærinn hans Árna.
hugsa of lengi til Árna, ferðinni
var heitið lengra inn á heiðina.
Ég lagði á brattann, keifaði upp
hjá Skarnbóli og upp undir
Gildruhamarinn. Bjarni í Skála-
koti hafði sagt mér að þar yrði
ég að koma við og ég var ósvik-
inn af því. Á grundinni sunnan
undir klettinum eru þrjár sam-
byggðar tættur frá stekktíð
Miðskálabænda. I miðju er lítil
grjótrétt, vestan við hana
lambakróin og austan við hana
einna helst tótt eftir lítið sauða-
hús. Miðtóttin, réttin, er án efa
stekkurinn. Allt er þetta enn
mjög skýrt og greinilegt, stórir
steinar hafa verið felldir í
hleðslur af mönnum sem kunnu
vel til verka. Skammt til útsuð-
urs frá stekknum er kvíarúst á
brekkubarði. Hún er öll á lengd-
ina, um 11 metrar frá vestur-
dyrum til gafls, en breiddin að-
eins um hálfur metri innan
veggja. Tveir vænir kampstein-
ar skjóta upp kolli við dyr. Kvía-
breiddin samsvarar því að ein
röð af kvíám hafi staðið með
öðrum langvegg. Þarna kunna
að hafa verið um 30 ær í kvíum
og hæfir stærðin stekkjarrúst-
inni undir Gildruhamri. Utan
dyra, austan við miðjan vegg, er
hleðsla sem mætir veggnum í
kröppu horni, aðhaldið við inn-
rekstur kvífjár. Engar fornar
kvíar undir Eyjafjöllum taka
þessum fram að formfegurð.
Hæðin ofan við stekkinn heit-
ir Gildra. Hún er varin hamra-
belti móti suðri. Nafna hennar
er í Ásólfsskálaheiði. Hvað
merkir nafnið? Ég gekk upp
með hamrinum og upp á hæð-
ina. Skyldi einhvern tíma hafa
verið þarna tófugildra? Ekki sá
ég nein merki þess og vel getur
heitið verið leitt af því að lands-
lagið gildri fyrir sauðfé í smöl-
un.
Stekkur, lambakró og kvíar í
Miðskálaheiði, er einn þeirra
rústastaða sem merkja þarf á
rústakort landsins. Af bókum
getum við lesið um fráfærur,
stekktíð og kvíamjaltir, en sag-
an rís upp í nýju ljósi þegar
maður stendur á tóttum löngu
liðinnar lífsbaráttu.
Örnefnið Lambhagi er
skammt í brottu frá þessum
stað fremst í Miðskálagili, aust-
anmegin. Þar afmæddu Ásólfs-
skálabændur lömb sín að lok-
inni stekktíð.
Ég lagði lykkju á leið mína
niður að Miðskálagili. Blessuð
sólin stafaði geislum sínum um
land og haf á hlýlega byggðina í
Skálakróknum og suður um
Holtshverfi þar sem ég hafði
slitið barnsskónum. Miðskálaá
og Holtsá streymdu að ósi og
glitruðu í sólarbirtunni líkt og
silfurbönd. Holtsnúpur gnæfði
mikilúðlegur upp yfir sléttuna
og Flárnar vestan í honum
skinu í litadýrð kvöldsólar. Það
var blæjalogn, fegurð og friður
hvert sem litið var. Ég fór að
hugsa um það hvort maður gæti
geymt i huga sínum yndi þessa
haustdags til dimmra og langra
vetrardaga. Hinum megin við
Miðskálaána bjó fyrir skömmu
vinkona mín, hún Björg á Ás-
ólfsskála sem orti þessa vísu:
Ljúft er þau ljósbrot að geyma,
þá liðið er æskunnar vor,
sólina og sæluna dreyma
og svifléttu bernskunnar spor.
Þetta kvað hún, þrotin að
heilsu, svipt tveimur ástvinum,
en óþrotin að góðvild og gleði.
Með háifum huga skyggndist
ég ofan í djúpt Miðskálagilið.
Endur fyrir löngu höfðu björgin
klofnað og myndað þarna brú
niðri á milli hamraveggjanna,
brú sem var ótroðin af mönnum
og dýrum, líkt og ósnortið helgi-
land. í undirgöngum undir
brúnni streymdi fram Miðskála-
áin ár og síð og alla tíð. Upp úr
grænum mosaþembum og öðr-
um gróðri niðri á brúnni,
breiddi úr sér hvannstóð og
Árni og séra Siguröur í Holti.
stóriburkni og á bergveggjunum
áttu birkuhríslur sér öruggt
griðland. Þetta hlaut að vera sú
Jarðbrú sem Lauga hafði svo oft
talað um. Þangað niður hafði
faðir hennar sigið eftir hvanna-
leggjum og hvannarót til að
bæta í búið eftir langan og
strangan vetur. Þetta var líkt og
að líta inn í fyrirheitna landið.
Eitthvað þessu líkt hefur það
verið að litast um í Miðskála-
heiðinni áður en maðurinn kom
með tannhvasst búfé sitt til þess
að leggja undir sig gróðursælt,
ónumið land.
Heiðin er hér lítið eitt á fót-
inn og gilið bætir við sig á dýpt-
ina innan við Jarðbrú og þreng-
ist jafnframt. Nú er stutt inn á
olnbogann þar sem Miðskálaá
beygist til landnorðurs í átt inn
að Hestafossi. Framan við oln-
bogann fellur áin í háum, fögr-
um fossi niður í þröngt gljúfrið.
Þarna er Dimmikrókur, hæli
tröllkonunnar sem flutti vestur
í Tröllagil norðan að Núpsheiði
er klukkur Ólafs kóngsins helga
á Ásólfsskála fóru að hljóma um
dalinn. Ég lagði ekki í að
skyggnast eftir bóli tröllkon-
unnar niðri í gljúfrinu.
Innan við Dimmakrók eru
Þrengslin í Miðskálaheiði og
nýtt sjónarsvið opnast. Þetta er
land sem álengdar leynir fegurð
sinni. Gilið breytir um svip,
verður grunnt og greitt yfirferð-
ar. Vænn lækur fellur fram um
Þrengslin. Gróin hlíð er fram-
undan hið neðra. Ofar rís
Miðskálaegg, þungbúin á svip
með hamraveggjum og klettum.
Mórauði standur leynir sér ekki
uppi undir Egginni. Breiðar
skriður leggja undir sig landið
neðan hamranna. I sögnum er
sagt að allt þetta skriðuland
hafi verið vel gróið á fyrri öld-
um. Þá átti Allra heilagra
kirkja í Holti 12 sauða vetrar-
göngu austan í Egginni.
Austanverðu við Þrengslin
eru þykkar gróðurtorfur suður
undir Miðskálagili. í jöðrum
þeirra eru blásin moldarbörð.
Þvertorfur heita þær frá fornu
fari. Langt á kári enn í land með
að svelgja þær í sig, en glöggt er
hvert stefnir. Torfurnar lífga