Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1982, Blaðsíða 4

að var á
jólaföstu 1926.
Þorpið kúrði
eyðilegt og
grátt við litlu
höfnina sína.
En það var
ekki ysinn né annríkið við þá
höfn. Úti í slyddumuggunni á
legunni lá flóabáturinn í vetrar-
lægi, dottaði þar og ruggaði og
mundi ekki verða hreyfður fyrr
en á útmánuðum. Uppi í Trölla-
vogi fúnuðu hinar gömlu fiski-
skútur verzlunarinnar. Sú var
tíðin, að þær brunuðu inn á litlu
höfnina fyrir þöndum seglum og
röskir sjómenn ferjuðu í land
bát eftir bát af saltfiski. Allt
sumarið var kvenfólkið og land-
mennirnir önnum kafið við að
verka og þurrka fiskinn. Það var
líf og fjör — aurar í vösum og
úttekt í búðinni. Vetrarforði á
heimilunum, fiskæti í hjalli,
kjöt í tunnu. — En sú tíð var
liðin og hennar sá engan stað.
Verðbreytingar og nýir við-
skiptahættir höfðu feykt um
koll velmegun þessa litla þorps í
umrótinu eftir styrjöldina.
Eiginlega skildi fólkið ekki af
hverju þessi ósköp voru yfir það
komin. Til að sjá var allt eins og
það hafði verið frá alda öðli,
fjöllin, flóinn, fiskimiðin, tún-
blettirnir, fiskireitirnir. Og
þarna voru húsin, allt var kyrrt
á sínum stað, jafnvel stóra
pakkhúsið, sem nú var galtómt,
og salthúsið, sem líka var næst-
um tómt. Nei, fólkið skildi ekki
orsakir þess að það var farið að
eiga bágt. Hér hafði fólk aldrei
átt bágt, svo lengi sem menn
vissu. Jafnvel ekki í Móðuharð-
indunum. Jafnvel ekki þegar
siglingin brást ár eftir ár fyrr á
tímum. Var von, að fólk skildi
þetta? Nei, það var engin von.
En það var að læra ný, undarleg
orð. Kreppa, verðhrun, atvinnu-
leysi, hétu þau. Og fólkið notaði
þessi dularfullu orð eins og
nokkurskonar gönguprik til þess
að pota sér út úr þessu myrka
völundarhúsi skilningsleysisins.
En það hjálpaði ósköp lítið.
Þessi dularfullu orð voru fundin
upp einhversstaðar langt úti í
löndum, þar sem mestallur djöf-
ulskapur heimsins átti upptök
sín — ef ekki allur.
En það var eitt, sem fólkið
skildi — og þurfti engin dular-
full orð til að útskýra það. Það
skildi, að það átti bágt, og að
það hafði áður átt betri daga. Og
veturinn lagðist á hugina með
tvöföldum þunga og það grúfði
dapurleiki og áhyggja í litlu
húsunum sem ekki höfðu séð
málningu árum saman.
Og nú fóru jólin í hönd. En
það var þá heldur tilhlökkunar-
efni! Nú var ekki lengur í það
hús að venda að fara til gamla
kaupmannsins, orna sér vel í
hlýrri og rúmgóðri búðinni, taka
svo út flík á krakkana, hveiti,
sykur og rúsínur í jólabakstur-
inn og slifsi handa konunni til
að bera við kirkjuna á jóladag.
Taka þetta bara rétt eins og
maður ætti það, út á eftirstöðv-
ar af sumarhlutnum, eða þá upp
á vonina í væntanlegum vertíð-
arhlut á skútunum. Nei, ónei —
það var ekki í það hús að venda.
Gamli kaupmaðurinn átti engar
skútur lengur, hann átti enga
kramvöru í búðinni sinni, engar
rúsínur og engan sykur. Hann
var öllu rúinn, eins og skúturnar
hans, sem voru að fúna í fjör-
unni á kostnað bankans.
Og þessi kaupfélagsómynd,
sem þeir voru að basla með
kennarinn og oddvitinn og
bændurnir í eyjunum. Það var
bezt að nefna það ekki. Það var
ekki svo beysið! Það átti engar
skútur, engan bát. Það átti ekki
neitt handa neinum, nema
bændunum, sem höfðu innlegg,
ull. og selskinn og æðardún á
vorin og sláturfé á haustin. Og
já, þeim var ekki vorkunn, körl-
unum þeim. Og svo náttúrlega
nóg handa launamönnunum.
Þeir þurftu ekki að kvíða, frem-
ur en vant var, presturinn,
stöðvarstjórinn og læknirinn.
Það var einhver munur að hafa
landssjóðinn til að moða úr, og
geta gengið sparibúinn upp á
hvern dag! Svona var hugsað í
litlu húsunum í þorpinu, þar
sem ekkert var til neins. En
svona var hugsað án allrar öf-
undar og beiskju. Það var svo
sem engin nýlunda, að mann-
fólkinu væri mismunað: Það
hafði lengst af svo til gengið í
veröldinni — mundi líklega
lengst af gera það, ef hún var
sjálfri sér lík. Og karlarnir tóku
í nefið og buðu hver öðrum korn,
ef þeir áttu þá einhverja vitund
eftir í pontunni. Og konurnar
bogruðu yfir eldavélinni sinni og
reyndu að fá glóð í hálfblauta
þaraþönglana með ofurlítilli ögn
af kolum, — sem vitanlega varð
að spara. Einhvern veginn varð
að velgja matinn, á meðan
eitthvað var til að láta í pottinn.
Já, á meðan það var. — Þetta
var þorpið, sem forsjónin hafði
úthlutað mér sem verkahring,
nývígðum presti. Ég hafði komið
þangað á fardögum um vorið.
II
Jólaföstudagarnir silast
áfram svipþungir, stuttir og
myrkir. Það er ekki laust við, að
mér leiðist. Annars er það full
vægilega til orða tekið. Það
gripu mig köst, þegar mér leidd-
ist óskaplega. Ég saknaði skóla-
félaga og vina, glaðværðar, sam-
félags, mannfunda. Að vísu
hafði ég bækur að lesa. Og gott
var það, svo langt, sem það náði.
En mig dreymdi um framhalds-
nám, frelsi, ferðalög, leikhús,
konsertsali, andríkar viðræður,
eggjandi kynni, glæsilíf hárrar
menningar í stórum borgum.
Sem betur fór, var ég svo viti
borinn, að ég minntist ekki á
þessa drauma mína við nokkurn
mann. Það hefði verið hlegið að
mér. Vesalings fólkið hefði feng-
ið þá áhyggju ofan á aðrar, að
líklega væri presturinn tæplega
með öllum mjalla, vesalingur.
En einhvernveginn varð að
fylla dagana, gæða þá innihaldi
og meiningu. Það voru þarna
ungir drengir, sem þráðu að
læra, komast í skóla, en gátu
það ekki fyrir fátæktar sakir.
Þeir stóðu í nákvæmlega sömu
sporum og ég hafði staðið fyrir
tólf árum. Því ekki að kenna
þeim? Ég fór að kenna þeim
gagnfræðanám, og það fyllti
marga dauflega stund með ró-
legri gleði. Og heimsækja gamla
fólkið. Það var líka þakksamlega
þegið. Stundum gekk ég á fund
karlanna, þar sem þeir voru að
dunda við trillubátana sína, eða
að gera að aflanum sínum, því
miður var hann oftast nær lítill.
Þeir höfðu ekki báta til þess að
sækja þann gula út á djúpmiðin,
þar sem hann hélt sig. Og þó
kom það fyrir, að þeir fengu dá-
fallega spröku. Gömlu, góðu
lúðumiðin þeirra voru ekki alveg
þurrausin. Eða slatta af sæmi-
legum þyrsklingi með einstaka
málfiski innan um, þetta var
helzta björgin með kartöflunum
upp úr litlu görðunum.
Það var gott að tala við þessa
harðgerðu æðrulausu menn.
Þeir kunnu ekki að kvarta og
yfir áhyggjurnar, sem þeir báru
innra með sér, áttu þeir til að
breiða hrjúfa, orðknappa
fyndni. Þegar hrunið hafði lagt
þilskipaútgerðina í rúst, stóðu
þeir augnablik ringlaðir, eins og
maður, sem fengið hefur högg.
Svo hristu þeir af sér doðann og
vímuna, ypptu öxlum og fóru að
lappa upp á bátkænurnar sínar,
rifja upp vinnubrögð æskuár-
anna og róa. Yngri mennirnir,
sem léttari hala áttu að veifa,
kvöddu æskustöðvarnar og leit-
uðu í aðra staði, þar sem betra
var til fanga. — „Hann er farinn
suður," sögðu rosknu mennirnir,
— „það fara allir suður, sem
geta.“ Af öllum fjórum höfuð-
áttum veraldarinnar var suður
sú eina, sem virtist búa yfir ein-
hverjum úrlausnum fyrir ör-
bjarga fólk. Aðrar áttir komu
ekki til greina í þorpinu, þær
voru eiginlega ekki til.
Jú, það var gott að tala við
karlana. Þrátt fyrir allt baslið
virtust þeir búa yfir einhverju
innra öryggi, jafnvægi, hljóðum
krafti, sem hélt þeim uppréttum
á hverju sem gekk. Veröldin
mátti verða eins vitlaus, ranglát
og öfugsnúin, eins og henni
sýndist, það kom þeim ekki við,
nema að vissu marki. Henni
skyldi aldrei slá upp flatri, þar
sem þeir áttu að standa við keip-
inn. „Tja, ætli maður verði ekki
að reyna að basla eitthvað,"
sögðu þeir. Þeir sögðu það, þeg-
ar verzlunin fór á höfuðið. Þeir
sögðu það, þegar gráðugt haust-
brimið æddi upp í varirnar og
laskaði bátinn þeirra. Þeir sögðu
það líka, þegar uppáhaldsána
flæddi á einhverju skerinu, eða
næturfrostið eyðilagði uppsker-
una úr kálgarðinum. „Tja, ætli
maður verði ekki að reyna að
basla eitthvað." Þetta var eins
og hálfþunglyndislegt undirspil
við allt þeirra ævistrit. Og
stundum hófst þetta basl þeirra
upp í voldugar hæðir karl-
mennsku og hetjudáða. — Ekki
nærri alltaf. — Öðru nær. En
þegar það gerðist, var eins og
það sprengdi af okkur álagaham
og gerði okkur öll eins og við
vorum í raun og veru — eða
vildum vera.
Þannig varð það um sjóferð-
ina, sem jafnan síðan var kölluð
jólaróðurinn hans Péturs.
Jólaróðurinn hans Péturs
varð mér minnisstæðastur af
öllu, sem ég lifði þarna í þorpinu
— og hann er orsök þess, að ég
rifja þessa sögu upp...
Jú, það vantaði ekki, það gat
verið nógu skemmtilegt að tala
við karlana. En skemmtilegast-
ur þeirra allra fannst mér þó
Pétur í Tangabúðinni, — Pétur
Hallsson. Pétur var hár vexti og
vörpulegur á velli, mikill í herð-
um, en hvatur og léttur í spori.
Það var sagt, að hann væri
tröllsterkur og hefði aldrei orðið
aflfátt. Hann var hvass á brún,
ennið hátt og mikilúðlegt, hakan
sterkleg og festuleg, svipurinn
markaður alvöru, sem jaðraði
við hörku. Pétur var hvorki
margmáll eða ýkja mannblend-
inn, en þó laus við að hrinda
mönnum frá sér, gat átt það til
uð vera sérkennilega rakleiður í
svörum og hlýr í viðmóti, ef svo
skyldi vera, einkum ef hann var
hreifur af víni. Því Pétri í
Tangabúðinni þótti gott í staup-
inu. Það var ekkert leyndarmál.
En hann var ekki meiri drykkju-
maður en svo, að hann átti
oftast einhverja glætu á pelan-
um sínum, þegar aðrir áttu ekk-
ert — og báru sig báglega.
Oftast nær áttu þeir ekkert.
— Svona er að kunna ekki
með þetta að fara, sagði Pétur,
þegar svo stóð á. — Dreyptu á
þessu kunningi.
Það var ómögulegt annað en
að taka eftir Pétri í Tangabúð-
inni í þessu litla samfélagi.
Hann var fyrirmannlegri en
nokkur hinna sjómannanna,
gekk betur til fara, hafði sitt
eigið persónulega snið. Litla býl-
ið hans, Tangabúðin, vár spöl-
korn utan við þorpið. Framund-
an því hafði hann uppsátur sitt
og bát sinn og fiskhjall. í kring-
um litla íbúðarhúsið sitt hafði
hann grætt upp snoturt tún úr
óræktarmóa og þau höfðu kú í
Tangabúðinni og nokkrar kind-
ur. Fram undan húsinu var vel
hirtur matjurtagarður. Mér var
sagt, að Pétur væri fæddur og
upalinn þarna í Tangabúðinni.
Þá hefði Tangabúðin verið ótta-
legt hreysi, skelfileg fátækt og
sultur. Pétur fór að heiman
strax eftir fermingu, fór til sjós,
var í förum víða um lönd í mörg
ár, gerðist síðan sjómaður á tog-
urum í Reykjavík. Eftir það fór
hann að koma heim öðru hvoru,
hjálpaði móður sinni í elli henn-
ar. Vorið sem hún dó, keypti
hann kotið af hreppnum og galt
svo ríflega, að hreppsnefndin
hélt, að hann hlyti að vera
eitthvað bilaður. Síðan tók hann
að byggja sér þarna hús, laga
lendinguna, koma sér upp fisk-
húsi, girða móann, rækta tún.
„Að hann Pétur skuli nenna
því að standa í þessu stússi,"
sagði fólkið. — „Að hann skuli
ekki heldur drífa sig til sjós og
rífa upp peninga. á trollara —
hann, sem getur valið um pláss!"
En það var nú einmitt þetta,
sem Pétur Hallsson nennti.
Hann keypti sér liðlegt þriggja
manna far, setti vél í bátinn og
reri, þegar færi gaf — reri einn
á báti og fiskaði vel. — „Að
hann Pétur skuli nenna að vera
að gutla þetta einn!" sagði fólk-
ið. En Pétur gutlaði einn og fisk-
aði á við þrjá. — Já, hann gekk
oft fram af fólkinu hann Pétur í
Tangabúðinni, með sínu kynlega
hátterni. En það lék ekki á
tveim tungum, að hann var
vaskasti og hyggnasti sjómaður-
inn í þorpinu, og sennilega í öll-
um nálægum verstöðvum. Þegar
í nauðirnar rak, var alltaf leitað
til Péturs í Tangabúðinni. Þegar
brjótast þurfti út í póstskipið í
bandóðu veðri, var sent eftir
OLAROÐUR
PÉTURS
/ TANGARÚÐINNI
Saga eftir séra Sigurð Einarsson í Holti
4