Lesbók Morgunblaðsins - 08.01.1983, Blaðsíða 6

Jón Oskar
Margir hafa á síðustu tím-
um, ekki síður en fyrr á árum,
látið upp skoðanir sínar á ís-
lenskri tungu í blöðum og út-
varpi, nær eingöngu með varð-
veislu tungunnar að mark-
miði. Þó hafa upp á síðkastið
heyrst viðhorf harla ólík fyrri
viðhorfum íslendinga gagn-
vart tungu sinni. Til er nú fólk
sem álítur það einhverskonar
fornaldarhugsunarhátt að
vilja varðveita tunguna, fólk
sem hefur tekið í notkun sér-
stakt „fræðilegt“ orð til að
hafa á hraðbergi um slíka
hugsun: „hreintungustefna“ er
orðið. Sú varðveislustefna er
nú þannig kynnt, að hún sé
ærið geigvænleg, jafnvel svo
að venjulegt fólk þori ekki
lengur að tala móðurmál sitt
og raunar ekki heldur margt
fínna fólkið, af ótta við að tala
ekki svo kallað gott mál. Sam-
kvæmt skilningi þessa hóps
var Jónas Hallgrímsson frá-
munalega skammsýnn í við-
horfi sínu til íslenskunnar:
hann fylgdi „hreintungu-
stefnu“. Raunar hlýtur hann
að teljast einn helsti höfundur
hennar ásamt félögum sínum í
útgáfu Fjölnis, en allir vildu
þeir fegra málið og bæta, en á
þeim tíma var mál lærðra
manna á íslandi, sem og hluta
af alþýðu, mjög orðið dönsku-
skotið eftir margra alda dönsk
yfirráð. Jónasi og félögum
hans tókst að vekja nógu
marga landa sína til þess að
andóf hófst gegn þeim sof-
andahætti sem ríkt hafði
gagnvart íslenskri tungu og
varðveislu hennar. Áður höfðu
Jón Þorláksson og Sveinbjörn
Egilsson sýnt hvers tungan
var megnug með því að snúa
erlendum snilldarverkum í
fagra og kjarnmikla íslensku.
Af þeim gátu Fjölnismenn
lært hvert stefna skyldi og
þeir lyftu íslenskunni til nýrr-
ar virðingar undir forustu
skáldsins. Fram á þennan dag
höfum við notið snilldarstarfa
þessara manna. Við eigum
þeim og arftökum þeirra,
skáldum og menntamönnum
aldamótanna og fyrri hluta
þessarar aldar, að þakka vöxt
og viðgang íslenskrar tungu
eftir margra alda erlenda kúg-
6,
íslenskt mál
með erlendum
hljómi
Útlenskuhljómur gerist æ áleitnari hjá útvarps- og sjónvarps-
mönnum, en megineinkenni þessa framandi hreims er þaö, aö
talað er uppá viö, tónbiliö sem röddin leikur á í sífellu upp og
niöur er ferund eöa fimmund, jafnvel stækkuö fimmund sem í
tónlist er talin ósönghæf.
un. Og þá kemur fram ný
kynslóð sem vill þakka þessum
mönnum með því að gangast
sjálfviljug undir nýja mál-
farslega undirokun.
Til liðs við þetta fólk gekk
fyrir u.þ.b. hálfu öðru ári
danskur maður, kennari í ís-
lenska háskólanum, og prédík-
aði langt erindi í útvarpinu
um kjánalega stefnu íslend-
inga gagnvart móðurmáli
sínu, tók dæmi um þá áráttu
þeirra að vilja þýða erlend
tækniheiti á íslensku, svo sem
að nota orðið síma í staðinn
fyrir telefón eins og Danir
gera, — og annað eftir þessu.
Var á honum að skilja að Dön-
um hefði farnast mun betur á
vettvangi málsins, en þeir
glötuðu sem kunnugt er tungu
sinni og mega nú ekki lengur
mæla á tungu forfeðra sinna
nema með löngu námi og ærnu
erfiði. Flestir héldu að ríki
Dana væri hér endanlega liðið
undir lok. Ýmislegt í menning-
arlífi okkar bendir þó til að
svo sé ekki, og ég held ég muni
það rétt að einhverjir íslensk-
ir menntamenn hafi kröftugl-
ega tekið undir þann danska
boðskap sem þjóðinni var nú
fluttur. Aðrir voru hinsvegar
tregari að samþykkja boð-
skapinn og gerði Helgi J. Hall-
dórsson í útvarpsþætti þeim
sem helgaður er daglegu máli
góða grein fyrir kosti þeirrar
stefnu sem forfeður okkar
höfðu tekið. Var auðheyrt á
honum að hann taldi þá frem-
ur eiga lof skilið og þakkir en
háð og spé fyrir varðveislu
tungunnar.
Meðan spell-
virkjar Jæðast
Þrátt fyrir ágætt svar
Helga í Ríkisútvarpinu, grun-
ar mig að margir unnendur
tungunnar séu sofandi á verð-
inum og áhugalitlir um vernd-
un hennar á meðan spellvirkj-
ar læðast að henni hreifir af
því stríðsöli sem útlend-
ingasnobb heitir og má ef til
vill eins kalla vanmáttar-
kennd smáþjóðarfólks sem
aldrei kemst yfir þá tilfinn-
ingu að skammast sín fyrir að
vera af lítilli eða réttara sagt
fámennri þjóð. Slík skömm-
ustutilfinning eða vanmátt-
arkennd hefur komið ýmsu
dável gefnu fólki til þess að
reyna að líkja í sem flestu eft-
ir öðrum þjóðum sem fjöl-
mennari eru og því þykir mik-
ið til koma. Líkir fólk þá að
sjálfsögðu helst eftir því sem
létt er að líkja eftir, svo sem
bunuframsögn erlendra sjón-
varpsþula eða útlenskuhreim
og öðru sem lítilla hæfileika
krefst. Hitt, sem krefst and-
legra yfirburða og snilldar,
leiðir sama fólk frekar hjá sér,
telur sér og öðrum trú um að
slíkt sé gamaldags.
Fyrir nokkrum árum skrif-
aði ég í eitt af síðdegisblöðun-
um okkar um einn veigamik-
inn þátt í hrörnun íslenskrar
tungu. Ég hafði lengi veitt at-
hygli sérstökum útlensku-
legum hljómblæ í framburði
yngri fréttamanna útvarps og
sjónvarps, en einnig sumra
þula og sumra skólagenginna
upplesara eða leikara. Eg
gerði nákvæma greina fyrir
hvernig þessu fyrirbæri væri
háttað og lét prenta nótna-
dæmi því til skýringar, svo
auðvelt væri fyr.ir hvern þann
sem kunni lítillega á hljóðfæri
að átta sig á hvað um var
fjallað. Einn maður hringdi
sérstaklega í mig til að þakka
mér greinina: Stefán Hörður
Grímsson skáld. En hann
sagði: Þetta er ekki nóg. Þú
verður að skrifa aðra grein
eftir svolítinn tíma, annars
tekur enginn mark á því.
Hann reyndist sannspár. Það
var ekki tekið meira mark á
grein minni en svo, að síðan
hún birtist hefur þessi hreim-
ur fremur ágerst en hitt.
Aldrei talið mismun-
andi framburð eftir
landshlutum til hættu
Hvar sem allir íslensku-
fræðingarnir voru eða ís-
lenskukennararnir í skólum
landsins, þá hafa þeir ann-
aðhvort ekki lesið greinina
eða ekki talið hana þess virði
að henni væri gaumur gefinn.
Þó var engu líkara en ís-
lenskufræðingur sá, sem um
þær mundir fjallaði um dag-
legt mál í útvarpið færi að
svara mér í þáttum sínum líkt
og Helgi J. Halldórsson svar-
aði danska háskólakennaran-
um seinna í samskonar þátt-
um, en sá var munurinn að
Árni Böðvarsson kom hvergi
að því atriði sem ég hafði
fjallað um í grein minni, held-
ur ræddi í hverjum þættinum
eftir annan um framburð ís-
lenskrar tungu í ýmsum
landshlutum, svo sem norð-
lenskan framburð, austfirskan
framburð (þ.e. flámælið),
skaftfellskan framburð o.s.frv.
Þetta gerðist einmitt skömmu
eftir að grein mín var á þrykk
út gengin, og furðaði mig á því
að einu viðbrögðin við henni
skyldu vera slíkar vangavelt-
ur, því ég hef aldrei talið ís-
lenskunni stafa teljandi hætta
frá mismunandi framburði
hennar eftir landshlutum,
nema þá helst af framburði
Reykvíkinga. En auðvitað
voru þessar vangaveltur ekk-
ert svar við grein minni, það
sá ég eftir á. Málfræðingurinn
Árni Böðvarsson hefur oft
flutt góðar hugvekjur um ís-
lenskt mál og hefði aldrei
brugðist þannig við, ef hann
hefði lesið grein mína.
Vel kann svo að fara að
áhrifin af þessari grein verði
svipuð, en einnig má vera að
einhverjir fari nú að veita
þessum sérstaka málhreim at-
hygli, svo mjög sem hann hef-
ur ágerst. Og hver veit nema
einhver unnandi tungunnar,
jafnvel fleiri én einn, fari að
átta sig á því, að þetta sé
eitthvað sem skipti máli að
stemma stigu við, ef menn
vilja viðhalda tungunni. Ég er
sem sé þeirrar skoðunar, að
hreimur málsins geti verið af-
drifaríkari en hvort borið er
fram með hörðu eða linu kái
eða téi eða hvort einhverjir
hópar eru flámæltir eða hljóð-
villtir. I rauninni er mál-
hreimurinn höfuðeinkenni
hvers máls, þegar það er talað,
og hann ákvarðar oft og tíðum
hvar áherslur koma á orðin.
AÖ tala í sífellu upp á
við
Við vitum að framburður ís-
lenskunnar hefur breyst frá
því til forna, en málhreimur-
inn hefur trauðla breyst að
neinu ráði. Það má marka af
stuðlasetningu í kveðskap
okkar. Ef málhreimurinn
hefði breyst að sama skapi og
hjá Dönum, Norðmönnum og
Svíum, væri íslensk ljóðstafa-
setning óhugsandi, því mál-
hreimurinn gerir tilkall til
áherslu á fyrsta atkvæði orð-
anna, og án þess er ekki hægt
að tíðka forna Ijóðstafasetn-
ingu. í frönsku máli er það
regla, að áherslan er á síðasta
atkvæði orðanna. Ef Frakkar
tækju upp íslenskan mál-
hreim, hver mundi afleiðingin
þá verða fyrir mál þeirra?
Hún mundi verða sú, að
áhersluregla málsins mundi
breytast og ekki lengur verða
á síðasta atkvæði. Hún mundi
ef til vill ekki öll flytjast yfir á
fyrsta atkvæði, heldur dreif-
ast hingað og þangað, allt
mundi riðlast.
Ég minni á, að þessi út-
lenskuhreimur er algengur
Framhald á bls. 16.