Lesbók Morgunblaðsins - 05.03.1983, Blaðsíða 7

Sjálfsmynd meö reykjarpípu og sárabindi á eyra. 1889, í þessari
mynd sem öörum er sjálfsrýni hans vægöarlaus, og allt að því
grimmilegur vitnisburður um sálarástand hans eftir aö hann skar
af sér eyrnasnepilinn í fyrsta æöiskastinu 1888. í einkaeign.
Við erum öll svo þurfandi fyrir
gleði og hamingju, von og ást.
Því ljótari, ellilegri, illskeyttari,
sjúkari og fátækari sem ég verð,
því meir þrái ég að bæta mér
það upp í skærum lit, mögnuð-
um í andhverfu og skínandi
björtum.“
Bréfberinn varð
vinur málarans
En Arlesbúum leist ekkert á
þetta aðskotadýr. Börn gerðu
aðsúg að honum, og fullorðnir
annaðhvort fyrirlitu hann eða
sniðgengu, og gerðu nokkrir
þeirra meira að segja tilraun til
að fá hann gerðan útlægan úr
bænum; svo mjög braut útlit
hans og framkoma í bága við
ríkjandi hefðir. Þó auðnaðist
Vincent að eignast góða vini í
Jósef Roulin og fjölskyldu hans,
en Jósef þessi var bréfberi í
vina hans, Paul Gauguin, og
dvaldi hjá honum frá október til
jóla 1888. Sú heimsókn fór mjög
á annan veg en Vincent hafði
ætlað.
Fyrstu vikurnar fór vel á
þeim með félögum, enda báru
þeir mikla virðingu fyrir hæfi-
leikum hvors annars. En brátt
seig á ógæfuhliðina í samskipt-
um þeirra, enda báðir ofsa-
fengnir skapmenn og ekki bil-
gjarnir, allra síst þegar þeir
höfðu vín um hönd, en það var
oft. Gauguin fann umhverfinu
flest til foráttu, og vildi helst
hverfa sem fyrst aftur til hita-
beltiseyja, og Vincent, örmagna
á sál og líkama eftir vinnuálagið
undanfarna mánuði, sá draum-
inn um listamannanýlendu í
Suður-Frakklandi verða að
martröð. Á Þorláksmessu réðist
hann að Gauguin með hnífi, en
hætti við að beita honum á síð-
ustu stundu, sneri heim, skar af
sér eyrnasnepilinn og gaf
Vincent, trúr norður-evrópsku
skapferli sínu, var túramaður
svo mikill að hann eyðilagði á
sér miðtaugakerfið og gat
stundum engan hemil haft á
hreyfingum sínum eða fram-
komu. Hann fór að dreyma um
að komast frá París. Toulouse-
Lautrec hafði sagt honum frá
Suður-Frakklandi að þar væri
sólin heit og himinninn bjartur.
Þessi lýsing kom heim og saman
við þá hugmynd sem Vincent
hafði gert sér um Japan eftir að
hafa hrifist af prentmyndunum
þaðan, og þar sem styttra er til
Miðjarðarhafsins en Japans-
hafs, steig hann á lest í febrúar
1888, og hélt til Arles, skammt
frá ósum Rhónfljótsins, en Arl-
es er fræg borg frá tímum
Rómverja, og fögur.
Tíu mánaða strit
í Arles
En rómversku fornminjarnar
í Arles höfðu lítil áhrif á Vinc-
ent, heldur voru þar ljósið og
litirnir. í bréfi lýsir hann fyrstu
áhrifunum svo: „En;
geysi sterkgulum s(
skurðurinn með sverðliljum,
grænum laufum og purpuralit-
um blómum, — í bakgrunn sér í
borgina og gráar víðihríslur ber
við bláa himinrönd ... þetta er
eins og japanskur draumur.“
Japanski draumurinn í Arles
varði í rúma tíu mánuði. Á þess-
um tíma vann Vincent eins og
maður, sem þarf að ljúka ætlun-
arverki sínu, áður en dagar hans
eru allir. Hann fór á fætur
eldsnemma á morgnana og vann
oft í tólf, þrettán tíma á sólar-
hring án nokkurrar hvíldar, án
nokkurs tillits til steikjandi sól-
ar eða gnauðandi norðanvinds-
ins, Mistralsins, sem stormar
suður Rhóndalinn og gerir
íbúum hans lífið leitt. Stundum
nærðist hann ekki á öðru en
mjólk, brauði og eggjum vikum
saman. Á þessum tíu mánuðum
gerði hann yfir 90 teikningar og
málaði á annað hundrað mynd-
ir, þar á meðal margar þeirra,
sem halda nafni hans hvað hæst
á lofti, svo sem Vindubrúna, Sól-
blómin, Gamla bóndann og Kon-
una í Árles. Þessar myndir eiga
það sammerkt, að þar hefur
Vincent beitt mjög sterkum lit-
um, enda er oft talað um „lita-
sprengingu" í verkum hans frá
þessu tímabili.
Vincent lýsti því sjálfur, hvað
hann ætlaðist fyrir með svo
sterkri litabeitingu, og glittir
þar í uppgjafa guðfræðinginn og
predikarann frá Borinage, sem
vildi „gefa vesælum von“: „Það
er skylda manna að mála alla
auðlegð og dýrð náttúrunnar.
bænum, sjálfur draumóramaður
nokkur, en umburðarlyndur og
hjartahlýr. Fjölskylda þessi sat
fyrir hjá Vincent, bæjarbúum til
mikillar hneykslunar, og hlaut
að launum ódauðleik í verkum
hans.
En þrátt fyrir þá ánægju, sem
kynnin við Roulin-fjölskylduna
veittu Vincent, var hann ein-
mana og einangraður í listsköp-
un sinni. Hann fór að dreyma
um að koma á fót listamanna-
nýlendu í Arles, þar sem skyldir
andar myndu deila með sér
reynslu sinni og hugmyndum og
búa við sameiginlegan fjárhag.
Þessir draumórar Vincents
rættust ekki, en þó kom einn
vændiskonu sem hann þekkti.
Margt hefur verið rætt og ritað
um þessa líkamslýtingu Vinc-
ents og er þetta atvik kunnara
en allt annað úr lífi hans. Þó
hefur það enga þýðingu aðra en
þá að sýna hve langt ofþrælkun,
vannæring og áfengisneysla
höfðu leitt hann.
Ofsóknarbrjálæði,
ójarðnesk hljóð
og raddir
Paul Gauguin hafði sig á brott
frá Arles daginn eftir að þetta
atvik átti sér stað, en Vincent
var lagður inn á spítala, fár-
sjúkur. Þau ár sem hann átti
eftir ólifuð, leið hann vítiskvalir
af ótta við brjálæðisköstin sem
nú tók að setja að honum æ
oftar og lengur. í þessum köst-
um heyrði hann hræðileg, ójarð-
nesk hljóð og raddir, og fylltist
auk þess ofsóknarbrjálæði. Árið
1889 var hann tvívegis lokaður
inni í sjúkrahúsinu í Arles, en
þótt af honum bráði, treysti
hann sér ekki til að taka upp
fyrra líferni, og kaus heldur að
dvelja á geðveikrahúsi skammt
frá Arles, þar sem hann fékk að
mála milli kastanna. Á sjúkra-
húsi þessu dvaldi hann í tvö ár,
ög málaði að meðaltali tvær
myndir á viku, milli þess sem
brjálæðisköstin héldu honum í
helgreipum sínum.
Meðan Vincent dvaldist í
geðsjúkrahúsinu, gerðist það, að
rituð var um hann lofsamleg
grein í virtu riti, og að málverk
eftir hann seldist á sýningu í
Brussel, fyrsta og eina málverk
hans, sem seldist opinberlega
meðan hann lifði. í stað þess að
gleðjast yfir þessum síðbúna
viðurkenningarvotti, fengu
þessar fréttir svo mjög á hann,
að hann fékk eitt kastið enn.
Málarinn, sem svo mjög hafði
vanist mótlæti í köllun sinni,
skrifaði: „Að hljóta ávinning er
næstum því það versta, sem
fýrir mann getur komið."
Síðustu ævimánuðum sínum
varði Vincent í Auvers, smábæ
skammt frá París, þar sem hann
naut handleiðslu og vinfengis
Paul Gachets, sem var læknir og
listavinur að auki. Um tíma
virtist sem brjálæðið hefði bráð
af honum. Hann fór til vinnu
sinnar fyrir allar aldir á morgn-
ana að gamalli venju, og á rúm-
um tveimur mánuðum málaði
hann einar 70 myndir. En þó var
endalokanna skammt að bíða.
Það kastaðist í kekki milli Vinc-
ents og læknisins Gachets, sem
þó var einlægur vinur hans.
Bróðursonur hans veiktist heift-
arlega af matareitrun, og enn á
ný sóttu að Vincent áhyggjurnar
yfir því að vera Theó bróður sín-
um of mikil byrði. Dapurleiki og
einmanakennd sótti að honum.
Hið gífurlega lífsþrek hans var
loks á þrotum. Þó var hann ekki
nema rúmlega 37 ára gamall
þegar hann skaut sig. Vincent
lifði í einn og hálfan sólarhring
eftir skotið, og hughreysti bróð-
ur sinn sem kom til að vera við
banabeð hans, með þessum orð-
um: „Gráttu ekki. Ég gerði þetta
öllum fyrir bestu.“ Skömmu síð-
ar sagði hann á móðurmáli sínu,
hollensku: „Mikið langar mig nú
að skreppa heim.“ Síðan var
hann allur.
Theó bróðir hans, hjálpar-
hella og besti vinur, dó hálfu ári
síðar af þunglyndi og sorg. Svo
samtvinnuð voru örlög þeirra,
að hvorugur gat án hins lifað.
Jarðneskar leifar þeirra hvíla
hlið við hlið í Auvers. Á sumrin
liggur þangað stöðugur straum-
ur ferðamanna. Þeir leggja
skærgul blóm á leiðin, svo ört,
að þau ná aldrei að fölna.
7