Lesbók Morgunblaðsins - 28.05.1983, Blaðsíða 3
lenskra skálda sem ég veit um,
a.m.k. á 19. öldinni, var Jón
Ólafsson sá er samdi „íslend-
ingabrag" og varð að flýja land.
Hann varð líka ritstjóri Þjóð-
ólfs, tók við af séra Matthíasi.
Það væri e.t.v. ráð að skrifa um
únitarismann í Þjóðólfi. Rit-
stjórar hans hafa bæði fyrr og
síðar skrifað um Guð og þjóðina
og lofað forsjónina fyrir sköp-
unarverkið um leið. Þjóðólfur
var fyrsta blaðið á íslandi í nú-
tímaskilningi og það var þjóð-
frelsisblað. Fyrsti ritstjóri þess
var líka prestur, séra Svein-
björn Hallgrímsson, og vitnar
hann oft í heimsins stýri! Hann
byrjar t.d. annað tölublað fyrsta
árgangs 1848 á þessa leið:
„Guð leit allt, sem hann
hafði gjört, og sjá, það var
harla gott, og enda ísland
líka.“
Og hann heldur áfram:
„Guðs forsjón er það þó,
sem gjört hefur landið úr
garði, sem hefur búið það þeim
kostum, sem hún sá því bezt
henta. Er það þá rétt, að vera
að brýna það fyrir oss, að þess-
ir kostir sjeu sára litlir, að for-
sjónin hafí verið ofur spör á
hinu góða við land vort? Nú
þegar oss ríður svo mikið á, að
leita allra úræða, til þess að
geta staðið sem bezt straum af
oss sjálfír, að hitta á og hag-
nýta oss öll landsins gæði, til
þess að aðrir þurfi sem minnst
að leggja oss, er þá rétt, að
vilja telja oss trú um, að hjer
sje ekki um auðugan garð að
gresja. Nei, eins og Guð elskar
glaðan og greiðvikinn gjafara,
svo elskar hann líka glaðan og
þakklátan þiggjanda. Og þetta
er ekki einungis sagt í tilliti til
einstakra manna, heldur líka
til heilla þjóða.“
Það er alveg rétt hjá Laxness
að þessi guðfræði á sér uppruna
einhverstaðar utan við ríkistrú
Dana, en hún er engu að síður
góð uppistaða í þjóðsöng. Og
séra Sveinbjörn heldur áfram
alveg óhræddur við ríkistrú
Danakonungs og nú upp á svið
háspekinnar og sólkerfanna:
„Guð hefur lagt of mikið til
lands vors, íslendingar, í allri
fegurð og prýði, til þess að vjer
látum telja oss trú um, að hann
hafí ekki líka ríkulega gjört
það úr garði að alls konar gæð-
um og kostum. Jeg vil nú ekki
nefna það, að vjer höfum, eins
og hinar þjóðirnar, hina
þrautgóðu sól, hinn þögula
mána „sem á nóttu og degi
drottins tala um máttarvegi, og
allar stjörnurnar, sem uppi
loga alskipaðan um himin-
boga“; en geta má þess, að vjer
höfum líka hjá oss gullreiðir
norðurljósanna, sem hinar
þjóðirnar hafa ekki.“
Ef þetta er kenning únitara-
kirkjunnar þá er niðurstaða Lax-
ness náttúrulega rétt að „0 Guð
vors lands“ sé ekki íslenskur
þjóðsöngur í eðli sínu heldur úni-
tarískur lofsöngur um sköpunar-
verkið, en þá þarf nú líka að fara
að stokka ýmislegt upp á nýtt,
a.m.k. þyrfti Hagstofan að athuga
betur töflu sína númer II, 13 í
handbókinni.
Ég vil nú halda því fram að séra
Matthías hefði alveg getað ort „0
Guð vors lands“ án þess að lesa
Framhald á bls. 15
Málið okkar
Heimspekideild hafn-
ar undirstöðunni
Ævar R. Kvaran leggur orö í belg um framburöarmál
Sá sem þessar línur hripar
hefur árum saman barizt fyrir
því í ræðu og riti, að farið væri
að sinna töluðu máli íslenzku, í
stað þess að láta sem það sé
eitthvert aukaatriði í kennslu á
móðurmálinu. íslenzka er lif-
andi mál á vörum þjóðarinnar
og maður skyldi því ætla að ein-
hverju máli skipti hvernig talað
væri.
Þar eð sá sem þetta skrifar
hefur hingað til ekki orðið var
við neinn áhuga lærðra manna á
þessu árum saman, var það
gleðiefni að fá grein hér í LES-
BÓKINA frá einum af okkar
lærðustu mönnum í íslenzku,
Halldóri Halldórssyni, prófess-
or.
Grein sína kallar prófessorinn
ÍSLENZKAR ÁHERZLUR OG
ÍTÓNUN. Síðasta orðið mun
vera nýyrði, því ekki finnst það í
íslenzkum orðabókum.
Halldór hefur mál sitt á að
lýsa því yfir, að það hafi verið
venja sín að lesa allt sem hann
hafi komizt yfir um íslenzka
málrækt. Segir hann þó, að
framhjá sér hafi farið grein
Jóns Öskars rithöfundar í LES-
BÓK Morgunblaðsins 8. janúar
sl., sem bar nafnið ÍSLENSKT
MÁL MEÐ ERLENDUM
HLJÓMI, en athygli hans hafi
verið vakin á þessari grein. Á
Jón Óskar þakkir skildar fyrir
að hafa þannig vakið lærðan ís-
lenzkumann til opinberrar um-
ræðu um mælt mál. Á hvorug-
um þessara áhugamanna um
mælt mál er þó að heyra, að þeir
hafi lesið nokkra af fjölmörgum
greinum undirritaðs um þetta
efni, eða heyrt þrjú útvarpser-
indi hans um mælt mál. Aðrir
þeir, sem hafa þakkað þeim sem
þetta skrifar fyrir greinar og út-
varpserindi um mikilvægi fram-
burðarmála á íslenzku, verða því
að afsaka það, að þegar nú verð-
ur reynt að snúa sér að ein-
hverju leyti að því sem fyrr-
nefndir höfundar hafa að segja
um þessi mál, sé óhjákvæmilegt
að endurtaka sitt af hverju sem
áður hefur verið gerð ítarleg
skil.
í grein sinni kemst Halldór
prófessor m.a. svo að orði:
„Nokkru fyrir og skömmu
eftir 1950 voru íslenzk fram-
burðarmál mikið á dagskrá.
Heimspekideild Háskólans
var beðin umsagnar um þær
hugmyndir, sem þá voru efst
á baugi. Lokaálit hennar var
afgreitt á deildarfundi 25.
nóvember 1954, meðal annars
með mínu atfylgi. Um þetta
álit segi ég svo í framan-
greindri ritgerð (UM MÁL-
VÖNDUN, 1981) bls. 214:
„Bersýnilegt er, að deildin
leit svo á, að samræmdur
framburður mundi stuðla að
stéttskiptingu málsins, en
þeirri stefnu var hún andvíg.
En vildi Heimspekideild þá
ekkert gera í framburðarm-
álunum? Því fer fjarri. Hún
samdi tillögur, sem hér verða
ekki raktar orðrétt, en
aðalatriði þeirra voru 1) að
stuðla bæri að vönduðum og
eðlilegum, skýrum og greini-
legum framburði „eins og
hann gerist beztur meðal al-
þýðu rnanna", 2) Með vönduð-
um og eðlilegum framburði
er ekki aðeins átt við einstök
hljóð, heldur og að áherzlur
séu réttar og málhreimur ís-
lenzkur, 3) hljóðvilla er talin
röng, 4) annar framburður
íslenzkur er talinn réttur,
þótt mismunandi sé eftir
héröðum, 5) sum framburð-
aratriði eru talin æskilegri
en önnur, t.d. harðmæli,
hv-framburður og nokkur
önnur. Ég er sammála þess-
um tillögum.“, segir Halldór
prófessor að lokum.
Ekki er þeim, sem þetta hrip-
ar, kunnugt um það, hverjum
þessar ágætu tillögur hefa verið
sendar, en hitt veit hann, að síð-
an hefur nákvæmlega ekkert
gerzt í framburðarmálum á ís-
landi. Hvernig stendur á því?
Það stendur þannig á því, að
þessi Heimspekideild Háskólans
hafnar einmitt því sem nauð-
synlegt var til þess að eitthvað
gerðist til bóta í íslenzkum
framburði. Hún hafnar undir-
s töðunni, þ.e. að samræma
framburðinn! Þegar því er hafn-
að verða slíkar tillögur ekkert
annað en óskalisti um framburð.
En hann er vitanlega með öllu
gagnslaus, því með honum ein-
um er ekki tekin nein stefna. Það
er ekki til neins að gera tillögur
um skýran og fagran framburð,
sem svo er ekki kenndur í nein-
um skóla landsins. í framburð-
armálum ríkir því enn sama
stefnuleysið og þegar þessar til-
lögur voru settar saman ogsam-
þykktar af Heimspekideild Há-
skólans fyrir tæpum 30 árum. í
þeim málum hefur því ná-
kvæmlega ekkert gerzt! Og í
þessum málum mun ekkert ger-
ast fyrr en lærðir menn sýna
þann kjark, að samræma fram-
burð móðurmálsins. Hvernig er
yfirleitt hægt að kenna fram-
burð tungumáls, sem menn hafa
ekki komið sér saman um hvern-
ig eiga að bera fram ?
Það er því full ástæða til þess
að íhuga nánar, hvernig á því
stendur, að Heimspekideild er
andvíg því að þessi nauðsynlega
ákvörðun sé tekin. Eins og sýnt
er hér að framan útskýrir Hall-
dór prófessor þetta með eftir-
farandi orðum:
„Bersýnilegt er, að deildin leit
svo á, að samræmdur fram-
burður mundi stuðla að
stéttskiptingu málsins, en
þeirri stefnu er hún andvíg.“
Hér er það því orðalagið
„stéttskipting málsins", sem fel-
ur í sér andúðina á samræmingu
íslenzks framburðar. Það hefði
því verið fróðlegt að fá nánari
útskýringar á því, hvað við er
átt með þessu orðalagi. Hvað á
Heimspekideildin við með orða-
laginu „stéttskipting málsins"?
Þar eð engar skýringar fylgja
um það, á maður ekki annars
kost en reyna að velta því fyrir
sér, hvað hinir lærðu menn eigi
við.
Eiga þeir við það, að ef ís-
lenzkur framburður verði sam-
ræmdur, þá verði slíkur fram-
burður aðeins einkennandi fyrir
ákveðnar séttir 1 þjóðfélaginu og
greini þær þannig frá öðrum?
Ef óttinn felst í því, þá er eðli-
legt að maður spyrji: Hvaða
stéttir? Myndi samræmdur
framburður móðurmálsins ekki
verða kenndur í öllum skólum
landsins? Eða hugsar Heim-
spekideildin sér, að hann kynni
einungis að vera kenndur ein-
hverjum ákveðnum stéttum,
eins og t.d. háskólamönnum?
Spyr sá sem ekki veit! Vill Hall-
dór prófessor ekki útskýra fyrir
okkur, hvað hann á við með orð-
inu „stéttskipting" í þessu sam-
bandi?
En úr því að orðalagið
„stéttskipting málsins" er hér til
umræðu, þá sakar ekki að benda
á þá augljósu sannreynd, að slík
„stéttskipting" hefur að vísu
þegar átt sér stað hér í landi og
þurfti ekki samræming móð-
urmálsins til. Hún liggur í því
að menntamenn á íslandi hafa
sjálfir skapað sér nýtt málfar,
sem lærðir íslenzkumenn eru
þegar farnir að gagnrýna harð-
lega í útvarpsþáttum um dag-
legt mál og stundum kalla
„stofnanamál". Hefur þar hvað
eftir annað verið bent á það að
mál þetta er með öllu óskiljan-
legt venjulegu fólki og er hin
hroðalegasta afbökun á fagurri
íslenzku.
Þessi „stéttskipting málsins",
sem Heimspekideild — af ein-
hverjum óskiljanlegum ástæð-
um — hélt að myndi leiða af
samræmingu íslenzks fram-
burðar, er því orðin að veru-
leika! Ef nokkur „stéttskipting
málsins" hefur því átt sér stað á
íslandi, þá liggur hún í því, að
embættismenn og aðrir mennta-
menn tala miklu lakari íslenzku
en almenningur — að maður
minnist nú ekki á hið dásamlega
málfar sumra sveitamanna!
Niðurlæging mælts máls hér
á landi hefur verið slík, að fyrir
nokkrum árum ofbauð nokkrum
alþingismönnun svo, að þeir
komu sér saman um að semja
þingsályktun, sem svo var sam-
þykkt af alþingi þann 5. maí
1979.
í þingsályktuninni felur al-
þingi ríkisstjórninni, að sjá svo
um, að kennsla og fræðsla í
Ríkisútvarpinu í öllum greinum
móðurmálsins verði efld.
Þegar þess er gætt, að flutn-
ingsmenn þingsályktunarinnar
telja í greinargerð sinni, að ís-
lenzk tunga eigi sérstaklega í vök
að verjast hvað snertir talað
mál, framburð og framsögn, þá
hafa þeir áreiðanlega reiknað
með því, að lærðustu menn í
þessum efnum tækju einhverja
stefnu í þessu máli. Það er
nefnilega nauðsynlegt að taka
ákvörðun um það hvað eigi að
kenna.
En í stað þess að láta hendur
standa fram úr ermum og taka
stefnu með því að mæla með
samræmdum framburði, þá láta
þeir sér nægja, að vitna í 30 ár
gamlar tillögur og óskir, sem
engum er skylt að taka hið
minnsta tillit til!
Ég vil taka það skýrt fram, að
ég er algjörlega samþykkur
þeim fimm tillögum, sem Hall-
dór prófessor segir að Heim-
spekideild hafi lagt til í sam-
bandi við íslenzkan framburð.
Þær eru að mínu áliti allar
nauðsynlegar. Það sem ég hér
hef verið að gagnrýna er það, að
engin reglugerð hefur verið
samþykkt um kennslu þessara
atriða. Sjálfur hef ég þó reynt
að framkvæma kennslu í þessa
átt, t.d. með kennslu harðmælis
og hv-framburðar í Fjölbrauta-
skólanum í Breiðholti þar sem
ég hef kennt lestur og mælt mál
í fimm ár með góðum árangri.
Nemendur mínir ljúka önnum
með prófum hjá mér. Það er at-
hyglisvert, að nemendur kvöld-
skólans („öldungadeildar") hafa
á hverri önn óskað eftir þessari
Framhald á bls. 15
3