Lesbók Morgunblaðsins - 28.05.1983, Blaðsíða 12

Christian Favre
NIETZSCHE
hinn misskildi heimspekingur
Árásir hans beindust ekki aðeins gegn
kristindómi, búddisma og sókratisma,
heldur einnig gegn „guðvana trúarkerf-
um“ og þeirri hugmyndafræði, sem miðar
við að framleiða „einhuga, undirgefnar,
viljalausar þrælahjarðira
Áratugum saman hafa hug-
myndafræðilegar deilur risið
um kenningar F. Nietzsches.
Merkast er þó, að heimspeking-
urinn sjálfur hafði spáð fýrir
löngu, að til slíkra andlegra
átaka myndi koma í sambandi
við verkin sín. Tvær megin-
ástæður standa á bak við þenn-
an athyglisverða hildarleik
hugmynda. Annars vegar tjáir
Nietzsche sig nær eingöngu í
dæmisögum, er sjálfar reynast
jafnframt samanstanda af
margbrotnum, samanfléttuðum
hugleiðingum. Hins vegar beitir
heimspekingurinn jafnan leift-
urformúlum, er verða að þéttu
ágripi um kenningarnar. Mark-
mið Nietzsches var þar augljóst:
þessar ítrekuðu árásir leitast
við að koma lesandanum úr and-
legu jafnvægi, að rugla hins
vanabundna hugsunarhátt og
beina skeytum inn í hans allra
heilagasta, með þeim afleiðing-
um að hann neyðist til að endur-
meta og kanna upp á nýtt lífs-
gildi sitt. Hann verður að brjóta
beinið til mergjar.
Það vill svo óheppilega til, að
eina leiðin til að komast að
kjarna þessa hugarheims
Nietzsches, er í því fólgin að lesa
— af mikilli athygli — heil verk
hans og það skilyrðislaust á
frummálinu, þar sem málfarið
er afar skáldlegt og oft á tíðum
spámannlegt. Hver sem fær að
komast í kynni við fegurð þess,
skynjar þó fljótlega, að bak við
ástríðufullar áreitnar fullyrð-
ingar skáldsins, blikar „ást- og
lífsþrungið auga ofurmennisins"
eins og skær, trúföst stjarna.
Sannarlega hjálpar hinn mikli
skáldskapur höfundarins að
ráða fram úr þessum marg-
slungnu kenningum og gátum
hans. Ákafi hans og hatur er
ekkert annað en sálfræðileg
brögð til þess að rífa múg-
mennsku upp úr hugsunarleysi
sínu og vekja menn frá vetr-
arsvefni andans.
En ekki fer heldur milli mála,
að hinn andlega eðalborni höf-
undur „Zarathustra" hafi sjálf-
ur viljað vera skilinn einungis af
„æðri mönnum" en síst af öllu af
„almúganum". Honum hefur svo
sannarlega tekist þetta vonum
framar.
Listin að jafna öllu
Það má víst nefna einnig hina
hvatabundnu tilhneigingu al-
mennings, þessi viðbrögð „þræl-
andans", að lagfæra, breyta, að-
laga allt sem hann finnur ólíkt
sjálfu sér til þess að það sam-
svari að lokum þessari þröngu
hugsjón. Sú aðferð, nefnilega að
útskýra það ókunna með þegar
þekktu í stuttu máli sagt að
þvinga með alls konar brögðum,
stundum af mikilli list, hina
nýju hugmynd í fyrirfram-
ákveðið, gamalgróið kerfi —
hefur gjörsamlega mistekizt
hvað Nietzsche snertir: sumir
sjá í honum ósvikinn kristinn
mann, meðan aðrir myndu vilja
brenna hann á báli sem guðleys-
ingja. Enn aðrir álíta að ofur-
mennið og hinn æðri heimur
hans sé ekkert nema fullkomn-
asta gerð sósíalismans, þar sem
sumir jafnaðarmenn líta fullir
fyrirlitningar á hann sem for-
sprakka kapítalismans. Komm-
únistar almennt sjá í honum
fyrirmynd nazismans, en á sama
tíma segja nær allir evrópsku
heimspekingarnir, að í honum
opinberi sig ákveðinn andstæð-
ingur, jú, miskunnarlaus óvinur
allra þjóðernishugsjóna, eða
drottnunarvilja í hvaða formi
sem þessi „heimskuköst" komi
fram. Prófessor við háskóla í
Jerúsalem, Samúel Milowitch
segir: „Varla hefur heimspek-
ingur sýnt svo djúpa, fíngerða
og nákvæma þekkingu á gyðing-
dómi, og tjáð svo sannan skiln
ing á tilverurétti gyðinga."
Langflestar tilraunir til að
túlka kenningar Nietzsches
samkvæmt hefðbundnum, fast-
mótuðum hugmyndakerfum
hafa strandað. Nietzsche er
nefnilega maðurinn sem spreng-
ir af sér öll kerfi. Til allrar
blessunar fyrir skilning á hugs-
unum hans, birtust á þessari öld
heimspekileg rit sem leystu
kenningar hans loks úr álögum
hugmyndafræðinganna. Það var
fyrst og fremst Martin Heidegg-
er að þakka, að fyrir hálfri öld
var brugðið Ijósi á hugarheim
Nietzsches, en í kjölfar Heidegg-
ers fylgdu Sartre (ekki einungis
fræðirit hans um heimspeki
heldur einnig leikrit hans eins
og til dæmis (Góði Guð og Djöf-
ullinn), Camus (Útlendingur-
inn), Ricoeur, Saint Exupery
(Borgin, Jörð manna) sem vörp-
uðu með verkum sínum nýrri
Nietzsche á fuliorðinsaidri og tii hægri 17 ára.
birtu á kenningar þýska heim-
spekingsins.
Ofurmennið
Þetta hugtak — ef til vill eitt
frægasta heimspekingsins —
hefur hvarvetna valdið mis-
skilningi, mistúlkunum og
meira að segja kynþáttahatri,
einkum hjá þeim, er minnst
skildu, eins og t.d. nazistum en
einnig kommúnistum. Ofur-
mennið er alls ekki endanlega
ástand andlegrar þróunar eða
hæsta þroskastig sálarinnar —
eins og í indverskri trú. Samein-
ing við guðleika og samruni
sjálfsins með og í alheiminum
eru tvö sjónarmið er teljast al-
gjörlega framandi í hugarheimi
Nietzsches. Hjá honum er
hvergi til rými fyrir „æðri heim
andans fyrir utan manneskj-
una“. Þar með hafnar hann öll-
um trúarbrögðum (þau eru ekki
nema brögð), er með boðskap
fara um æðri eða guðdómleg
verðmæti „uppi í himnunum".
Sálfræðingurinn Nietzsche
skýrir „sköpun Guðs og himna-
ríkja“ á þann veg, að „þræland-
inn er búinn var að afsala sér
frelsi sínu af ótta við dauðann"
stendur á ný „óttasleginn og
titrandi andspænis hinni hinstu
staðreynd: dauðinn verði ekki
umflúinn". Frelsistap hans, er
kippti undan honum öllum lífs-
grundvelli, bjargar honum ekki
frá endalokum sínum. Með and-
legum þrældómi var sú mann-
vera búin að glata helstu mats-
gildum á eigin lífi og nú blasir
aðeins dauðinn við, líkt og
miskunnarlaus eyðingarmáttur.
Hann verður að engu. En þræll
inn getur þó ekki sætt sig við
slíka eyðileggingu sjálfsins. Þar
á móti stígur hetjan fram gegn
dauðanum, hinsta andstæðingi
sínum. Franski heimspekingur-
inn J.P. Sartre þorði að horfast
beint í augu Riddara dauðans án
þess að reyna að flýja af hólmi,
þótt hann vissi að hann myndi
bíða lægri hlut í bardaganum.
Það er einmitt með því móti að
mæta dauðanum líkt og „heið-
arlegum óvini sínurn" og verða
sáttur við örlög sín, sem hinn
sanni eðalborni andi lætur mátt
sinn í ljós. Hann getur þess
vegna mælt eins og Zarathustra:
„Líf mitt byggði ég upp sem
langtíðarverk í áttina að æðri
veru, nú kemur að því að hverfa
héðan, gott og vel, látum oss
dauðann verða að kórónu yfir
sköpunarverki okkar — lífinu."
Slíkt hetjulegt hugarfar mun
flestum vel kunnugt, er mætur
hafa á íslendingasögum. Eins og
sagt var áður, er ofurmennið
ekki neitt takmark, er þarf að
ná — en margir eru þeir sem
urðu misskilningi að bráð —
heldur innsta, tærasta afl í
manneskjunni, hinn ómissandi
þáttur í mannlegri tilveru. Án
þess er manneskjan dæmd til
sjálfsglötunar.N Ofurmennið
kallar Nietzsche stundum
„drauminn" eða „vofuna", en
hann bætir svo við: „En þessi
vofa er upp úr þér líður, bróðir,
er miklu fegurri en þú sjálfur,
hún geislar eins og fjarlægur
draumur, en þú ert hræddur við
hana og flýrð til náungans."
Manneskjan sameinar í sér
þessa tvo þætti, þannig að hún
verður jafnan að halda jafnvægi
milli anda þungans og þroska.
Lífið er sem sé svipað og dans
eftir línu, þar sem endarnir
tveir eru annars vegar fæðingin
og hins vegar dauðinn. í þessari
líkingu úr „Zarathustra" er andi
þungans ljótur hvíslandi dverg-
ur, er ávallt vill læðast að eyrum
hetjunnar og prédika fyrir
henni sjálfsuppgjöf og samruna
við almúgann. Á hinn bóginn
birtist lífsvilji í mynd draums
sem knýr línudansarann áfram
ef hann vill ekki hrapa. Hinn
sigursæli, ofurglaði dansari lýk-
ur hlutverki sínu með glæsibrag:
hann nær hinum enda ferils
síns. í hápunkti dýrðarinnar
dregur hann sig í hlé — í dauð-
ann. Hver skilur þá ekki að
„fallið ofan af línunni“ eigi við
andlegt hrap, sálartortímingu
eða afsal sjálfs síns í hendur
framandi herra eða skurðgoða?
Dauðinn er sjálfur hámark sig-
ursins eftir vel unnið lífstíðar-
verk. Ofurmennið gengur ekki í
„snörur almúgans" og laðast
ekki að „vörumarkaðsverðmæt-
um hans“: það heldur áfram
veginn til hátindanna. Það er
hvorki maður, né kynþáttur —
heldur þáttur í honum. Ofur-
mennið er í senn vígamaður og
einsetumaður, en vígvöllur hans
er fyrst og fremst innst í hon-
um, í hjarta hans. Einnig and-
stæðinga hans er að finna þar.
Á þann hátt að skilja afor-
ismann fræga: „Friður er ein-
ungis til þess að undirbúa betri,
sigursælli stríð.“
Frelsaðu oss frá
frelsaranum
Rauði þráðurinn í verkum
Nietzsches, er sá óviðjafnanlegi
vilji manns að varðveita sjálf-
stæði sitt, andlega sem líkam-
lega. Að ganga til dæmis for-
ingjum á hönd og afsala sér
bæði sál og lífi er vanvirðing og
glötun. Sömuleiðis að láta segja
sér fyrir verkum eða láta aðra
hugsa og ákveða fyrir sig, er
uppgjafarmerki þrælsins. Hann
flýr undan dauða sínum, en
hann veit um leið að hér er um
óumflýjanlega staðreynd að
ræða, ekki dugir lengur að af-
sala sér ábyrgðinni og láta aðra
fást við ógnunina. Þar sem hann
getur ekki bjargað sér í raun og
veru býr hann til andlegt at-
hvarf sem hann gæti samt flúið
í. Nietzsche segir: „Það er ein-
mitt þessi ræfilslega hræðsla í
innyflum hans, sem neyðir
þrælinn að skapa sér sjálfs-
blekkingu og hillingu, þar sem
hann getur gleymt sér — en
þessa hillingu kallar hann Guðs
ríki.“ Fyrir Nietzsche hafa
ánauðugir andar búið til Guð til
þess að láta huggast af mis-
heppnuðum, sársaukafullum til-
raunum sínum að skapa réttlæt-
ið í kringum sig í þessum eina
heirni". Með öðrum orðum vill
hinn huglausi þræll fá samt sem
áður bót fyrir ranglætið sem
hann hefur orðið fyrir — en þar