Lesbók Morgunblaðsins - 28.05.1983, Síða 13

„Nietzsche heföi ábyggilega fordæmt flesta
lífshætti okkar, eins og þeir koma fram á
Vesturlöndum nú á tímum, þar sem einhliða
áróöur fyrir lífsmunaöi og bættum kjörum
stuölar aö því aö skapa neytendamassa, sem
lætur algerlega stjórnast af auglýsingum og
tízku ..."
sem hann brestur kjark eða
vilja til þess að standa á rétti
sínum, finnur hann upp
„úrbótagriðastað" þar sem rétt
lætinu er fullnægt. En „sann-
girni" hans líkist fremur „hefni-
girni" og þessvegna verður rétt-
lætinu ekki fullnægt nema
margir kveljist í víti til eilífðar.
Þaðan stafar fyrirlitning
Nietzsches á kristindómi og
raunar langflestum trúarbrögð-
um „er uppræta manninn frá
jörðu með því að jarða hann lif-
andi“. í verkinu „La gaya Sci-
enza“ skrifar hann ennfremur:
„Jörðin sjálf helgar lífið eins og
lífið blessar jörðina með því að
þróast áfram og fullkomna sig í
sífellu, en prédikarar dauðans
(kirkjan) vanhelga lífið og
saurga jörðina."
Þessi afstaða til tilverunnar
er sameiginleg allmörgum heim-
spekingum, einkum þó fyrrver-
andi vini hans, Schopenhauer,
en einnig grískum hugsuðum á
undan Sókratesi: Herakleitos,
Empedokles, Demokritos,
Þeognis og Parmenides, þ.e.a.s.
efnishyggjumönnum. En með
Sókratesi virtist andi almúgans
gangast upp í þrælsandanum og
hann verður að tákni hinna kúg-
uðu þræla, er „beygja sig og
fegra eymd sína með fölskum
dyggðum". Síðan birtist aftur
þessi þrælsandi í kenningum
Jesú og Búddha. Það er út-
breiddur misskilningur að
halda, að Nietzsche hafi skipt
um skoðun á gömlum vinum sín-
um, Schopenhauer og Wagner.
Sá fyrrnefndi vék reyndar æ
meir frá fyrstu kenningum sín-
um um „vilja til lífsins" (tvö
verk „Der Wille zum Leben) til
að aðhyllast indverskar hug-
sjónir, sem Nietzsche skírði
„sjálfsglötunartækni" (Ver-
fahren zum Selbstauflösen).
Sömuleiðis fór með vinskap við
Wagner, þegar hann sneri sér að
kristilegum óperuformum.
Á þessu stigi sýnist Nietzsche
standa allnær hugsjónum Karl
Marx og Feuerbachs. Báðir voru
sannfærðir efnishyggjumenn og
fordæmdu hverja hugmynd um
sálarlíf eða „andleg eftirlaun
eftir dauðann" (trúarbrögðin
eru ópíum fólksins" segir Marx).
Báðir hvetja til uppreisnar gegn
herranum — í hvaða mynd sem
hann kemur fram. — Þótt
Nietzsche vilji ekki heyra neitt
um stéttir, „þær eru tilbúningur
hatursfullra anda“, og viður-
kenni aðeins einstaklinga stend-
ur hann með manneskju sem rís
gegn kúgaranum. Frjáls andi er
sá sem þorir að berjast til loka
og snúa dæminu við.
Guðsríki án Guðs
Heiftúðlegar árásir
Nietzsches beindust ekki aðeins
að kristindómi, búddisma og
„sókratisma" heldur einnig gegn
„guðvana trúarkerfum" (Gott-
verlassne Glaubensysteme). Það
er hugmyndafræðin sem miðast
við að framleiða „einhuga, und-
irgefnar, viljalausar þræla-
hjarðir". Þess konar ríki fram-
kvæma „fjöldaframleiðslu
ódýrra, niðurgreiddra anda“
með því móti að bæla niður ein-
staklingsvilja. í kafla um „hin
nýju skurðgoð" segir: „Ríkið
nefnist sá kaldasti allra frost-
jötna: með köldu blóði lýgur
hann, er úr gini hans hljómar
lygin: „Ég ríkið — er þjóðin."
Þar af leiðandi eru bæði sósíal-
ismi og nasismi (jafnvel þótt sá
síðarnefndi hafi ekki sprottið
upp af öskuhaugum samfélags-
ins fyrr en 40 árum seinna) tvö
hugmyndakerfi sem heimspek-
ingurinn myndi hafa fyrirlitið,
því þar var verið að „myrða
ofurmennið er í hverjum manni
blundar". En þó hefur Nietzsche
mismunandi álit á þessum hug-
myndafræðum. Gagnvart sósíal-
isma finnur hann til samúðar,
vafalaust vegna þess, að þar á
hann gamla stríðsfélaga. Reynd-
ar háðu þeir marxistar frelsis-
baráttu gegn „gamla Guði hjá-
trúar“ en síðan skildu leiðir. í
staðinn fyrir gamla Guðinn, er
sósíalistar voru búnir að leggja
að velli, bjuggu þeir til annað
skurðgoð. í sama kafla úr „Zar-
athustra" tileinkar Nietzsche
þessi orð „gömlu bardagamönn-
unum“:
„Já, einnig ykkur, sigrar hún
(ófreskjan). Ykkur, sigurvegara
Guðs gamla. Þreyttir urðuð þið í
bardaganum og nú kemur líka
þreyta ykkar nýja skurðgoði að
gagni ... Allt ætlar það að gefa
ykkur, ef þið bara dýrkið það:
Þess vegna keypti það ljóma af
ykkar dyggðum og glampa í
stoltum augum ykkar ...“
En gagnvart þjóðernisstefnu
almennt finnur Nietzsche til
andstyggðar, hér er um „andleg-
an sjúkdóm" að ræða. Um Þjóð-
verja segir hann í „Gaya Sci-
enza“: „Hjá því verður ekki
komist, að horfast í augu við þá
staðreynd, að misjöfn óveður —
þ.e.a.s. mismunandi heimsku-
köst — hafi skollið á anda þess-
arar þjóðar. Hún þjáist af ýms-
um svíðandi, þjóðerniskenndum
taugasjúkdómum eða stjórn-
málaþrá: Þar kemur fyrir and-
franskt, andsemitískt eða and-
pólskt brjálæði, en einnig hin
kristin-rómantíska vitfirring,
germaníska, prússneska vitfirr-
ing og hvað sem þessir svörtu,
blóðidrifnu blettir á þýska and-
anum mega enn heita."
Afstaöa Nietzsches
til gyðinga
í sama verkinu má lesa: í
sambandi við gyðinga til dæmis.
Heyrið nú þetta: „Eg hef aldrei
hitt Þjóðverja með jákvæða af-
stöðu til gyðinga, eða nokkra
samúð, þrátt fyrir það, að allir
voru jafnan reiðubúnir að af-
neita gyðingahatri." f verkinu
„Ecce homo“ víkur Nietzsche
aftur að gyðingum:
„Hvað á Evrópa gyðingum að
þakka? Margt, bæði gott og illt,
en umfram allt eitt: Höfðing-
leika siðgæðisins, mannvirðingu
á háu stigi, en ekki síst sjálfs-
virðingu. Leitina að óendanleika
og alla rómantíkina sem opin-
berar sig með háspekilegri list í
því, að leggja fram siðfræði-
legar spurningar."
í öðrum kafla í „Gaya Sci-
enza“ þar sem hann fjallar um
einkenni þjóða og kosti þeirra,
segir Nietzsche ennfremur:
„Ekki fleiri gyðinga, lokið
hurðunum að austri. Þannig
skipar þjóð, sem er veik í eðli
sínu og óviss: hún óttast að
verða sópað burt, þurrkuð út af
sterkari kynþætti. Gyðingar
sem búa nú á dögum í Evrópu,
eru þrátt fyrir allt meðal sterk-
ustu, hraustustu og hreinustu
kynþátta, það er enginn vafi á
því. Þeir kunna að láta fyrirtæk-
in sín blómstra, jafnvel undir
verstu kringumstæðum (reynd-
ar tekst þeim það betur þá en á
góðum tímum) og það allt með
hjálp dyggða, sem margur vildi
kalla lesti. Þeir eru fyrst og
fremst játendur trúar, sem þeir
þurfa ekki að skammast sín
fyrir og sömuleiðis þurfa þeir
aldrei að þola skammir eða refs-
ingar út af nýstárlegum hug-
myndum um trú sína: Þeir
breytast aðeins, um leið og þeir
þurfa þess, á sama hátt og
rússneska keisaradæmið nam
lönd og breiddist út: líkt og keis-
aradæmi sem hefur nógan tíma
og var ekki fætt í gær — nefni-
lega eftir mottóinu: eins hægt og
unnt er ...
... Þeir sem við köllum nú á
dögum „þjóð“ í Evrópu, eru í
raun og veru heldur „res facta“
(tilbúinn hlutur) en „nata“
(náttúrulegur), en þeir eru afl í
þróun, ungt og þrungið lífi, létt í
hreyfingu og tilfærslu, en ekki
kynþáttur. Víst er að gyðingar
gætu ,ef þá langaði til þess, eða
ef þeir væru hvattir til þess
(eins og andsemítistar virðast
vona), náð yfirráðum, meira að
segja völdum í Evrópu, en þeir
hafa þó engin áform þar um.
Þessum mörgu blaðsíðum (hér
voru aðeins útdrættir) um gyð-
inga þjappaði Nietzsche svo
saman í tvær kraftmiklar línur í
Zarathustra:
„Skaparar voru þeir, sem
skópu kynþætti með því að sam-
eina í mönnum trú og þrá: þann-
ig þjónuðu þeir lífinu."
Það er þess vegna rangt að
halda að heimspekingurinn hafi
verið á móti öllum trúarbrögð-
um. Hann réðist eingöngu á þau
kerfi sem gera menn að raun-
verulegum eða andlegum aum-
ingjum; kerfin sem „myrða ein-
staklinginn" eða „fórna honum
fyrir skurðgoð". Það má vera al-
múginn, hin litlausa, viljalausa
hjörð í kommúnistalöndunum
eða líka „fórnarlömb Guðs
gamla" og „hans Frelsara". En
einu verð ég þó að bæta við.
Nietzsche hefði ábyggilega for-
dæmt flesta lífshætti okkar,
eins og þeir koma fram á Vest-
urlöndum nú á tímum, þar sem
einhliða áróður fyrir lífsmunaði
(sbr. auglýsingar og heilaþvott
um sólarparadísir og lúft líf) og
bættum kjörum stuðlar að því
að skapa neytendamassa sem
lætur algjörlega stjórnast af
auglýsingum og tísku og fram-
leiðendur geta misnotað að vild.
Hve margir halda að hamingjan
finnist hvergi annars staðar en í
kraðaki yfirfylltra baðstranda?
Þar er verið að heilaþvo þjóðir
til þess að gera menn að „góð-
um“, hlýðnum þegnum gull-
kálfsins, að þrælum tilbúinna,
fyrirfram mótaðra hugmynda.

Erlendur
Jónsson
Borgar-
líf
Þú!
— lítiÖ, fölt blóm
í klettaskoru —
þú sérð aöeins
gráa veggi,
kalda veggi.
Himinninn: mjó ræma
yfir höfði.
Jörðin: dimmur
kjallari.
Andartak
beinir sólin geislum
niður til þín.
Þig langar að faðma hana,
fylgja henni,
elska hana.
En fætur þínir
hafa skotið rótum
í hörðu malbiki.
Skuggar flökta
fyrir augum.
Og gráir, kaldir veggir
halda áfram
að umlykja þig.

Haukur Hólm
Nótt í
Reykjavík
Glampi á götu
í rigningunni
frá skini ljósastaursins
og gegnblautt dagblað
með fréttum gærdagsins
hlær.
Á rúðum verslananna
tel ég dropana
einsog perlur í fjársjóði.
í Austurstræti
lokkar pylsuvagninn,
„Eina með öllu“
„Lítinn hráan“.
Tómt fótatak mitt
bergmálar í veggjum
Seðlabankans
og
Morgunblaðshallarinnar.
Heim að sofa með sæng
án sængurvers.
22/7 ’81.
13