Lesbók Morgunblaðsins - 08.10.1983, Blaðsíða 7
Um
miðstýringu
framburóar
Fyrri grein — eftir Kristján Árnason —
Þar sem talsverðar umræður
hafa farið fram að undanförnu í
fjölmiðlum um framburðarmál
íslensku og þar sem einatt er
vísað til Heimspekideildar Há-
skóla íslands og gjarna látið að
því liggja að þar séu þeir sem
allt eiga að vita og öllu stjórna
án þess að gera það, langar mig
að gera nokkrar athugasemdir,
einkum í tilefni af grein Ævars
R. Kvarans í Lesbók Morgun-
blaðsins, og hugleiðingum Skúla
Magnússonar í framhaldi af
grein Ævars (Morgunblaðið 2.
sept. 1983). Ástæðan til þess að
ég sting niður penna er sú að ég
hef starfað við þessa marg-
nefndu Heimspekideild nokkur
undanfarin ár og fengist þar við
kennslu í málfræði, einkum þó
hljóðfræði og því sem þar er oft
kallað hljóðkerfisfræði. Enda
þótt langt sé frá því að ég hafi
nokkurt bréf upp á það að ég sé
löglegur verndari íslensks fram-
burðar né boðberi hinnar hreinu
tungu, er mér málið að sjálf-
sögðu náskylt, bæði sem kenn-
ara og fræðimanni. Það er raun-
ar með hálfum huga að ég hætti
mér út í að taka þátt í blaða-
umræðu um þessi mál, en vona
þó að umræðurnar þurfi ekki að
fara niður á það lágkúrulega
plan hártogana, útúrsnúninga
og svívirðinga sem svona blaða-
skrif verða gjarna hér á landi.
Það eru margar þarfar at-
hugasemdir sem koma fram í
greinum Ævars og Skúla. Þeir
benda á, að enda þótt málvernd
og málrækt hafi lengi átt upp á
pallborðið með þjóðinni, hafi
framburðinum verið heldur lítill
sómi sýndur og lítið gert til þess
að verja tunguna óheppilegum
framburðarbreytingum. T.a.m.
hafi ekki verið til nein opinber
tilskipun um samræmingu
framþurðar á líkan hátt og til
séu reglur um samræmdan rit-
hátt. Þetta er að nokkru leyti
rétt. Eins og fram hefur komið,
lagðist Heimspekideild fyrir
margt löngu gegn því að gefnar
yrðu út samræmdar reglur um
íslenskan framburð. Hér var
fyrst og fremst rætt um gam-
algróinn framburðarmun eftir
landshlutum hvort eitt væri
betra eða fallegra en annað. Á
sínum tíma skaut Heimspeki-
deild sér undan því að fella úr-
skurð í smáatriðum um þessi
efni, e.t.v. af ótta við að móðga
einhverja sem héldu upp á fram-
burðarvenjur sinna heima-
byggða. Raunar má segja að, að
svo miklu leyti sem Heimspeki-
deild felldi einhvern dóm, hafi
hann verið í samræmi við al-
menningsálitið í landinu. T.a.m.
var hið svokallaða flámæli
dæmt óæskilegt, en það var ein-
mitt það framburðareinkenni
sem hvað minnstrar virðingar
naut í þjóðfélaginu.
Ég er hér kominn að öðru
meginatriði þess máls sem
Ævar og Skúli flytja, sem sé
þeirri skoðun að þörf sé á hand-
leiðslu einhverra yfirvalda til
þess að stjórna meðferð þjóðar-
innar á tungu sinni, eins konar
mállögreglu. Að sjálfsögðu tek-
ur þetta til allra þátta tungunn-
ar, og hefur um þetta verið rætt
í sambandi við baráttu fyrir
bættri málmenningu á öðrum
sviðum en framburðar. Uppi
hafa verið tvær stefnur, frjáls-
lyndisstefna og aðhaldsstefna.
Ér það þá svo að aðhaldsstefnan
felur í sér að miðstýra skuli
þróun málsins og helst sporna
gegn of miklum breytingum.
(Miðstýring felur þó að sjálf-
sögðu ekki endilega í sér íhalds-
semi. Hægt er að hugsa sér að
með valdboði verði öllum sagt
að breyta máli sínu í einhverja
átt, frá því sem áður var.) Ég
geri ráð fyrir að almenningsálit-
ið hafi verið og sé í stórum
dráttum frekar hallt undir að-
haldsstefnu og íhaldssemi
ábreytingar, þótt frjálslyndis-
raddirnir hafi orðið háværari á
síðari árum. Það hefur verið al-
gengur hugsunarháttur, og er
enn, að þartilgerðir menn sitji
og læri íslenska tungu áratugum
saman og útskrifist svo frá
stofnunum sem mállögreglu-
menn, sem gæta eiga fjöreggs
þjóðarinnar og gefa vottorð upp
á rétta og ranga málnotkun.
Þessi einfalda lausn á varð-
veisluvanda tungunnar hefur
þann kost einan að hún er ein-
föld og auðskilin. En flestir
aðrir eiginleikar hennar eru nei-
kvæðir að mínu mati.
Þessi „lausn“ er þægileg og
einföld fyrir þjóðina að því leyti
til að hún getur sagt við sjálfa
sig: „Ég er búin að fá til þess
sérstaka menn að vernda tung-
una mína. Þeir bera ábyrgðina,
og ef eitthvað fer úrskeiðis þá er
það þeim að kenna.“ Þetta getur
orðið til þess að almenningur
leggur sig ekki eftir því að meta
sjálfur og hugleiða hvað í mál-
farslegum efnum er æskilegt og
hvað óæskilegt. Það er ekki hins
almenna borgara að segja til um
fott mál eða vont, hugsa menn.
Ig hef lent í því að stæla við
mann sem er í jafn ábyrgðar-
mikilli stöðu og að vera þulur í
ríkisfjölmiðli um það hvort það
væri sérfræðingunum að kenna
að talað væri vont mál í sjón-
varpi og útvarpi. Ég lagði
áherslu á ábyrgð þular. Eg vona
að fáránleiki þeirrar hugmynd-
ar að fela sérfræðingum varð-
veislu fjöreggs þjóðarinnar sé
svo augljós að ekki þurfi að eyða
frekari orðum að því. Ég trúi því
statt og stöðugt að ekki komi til
þess að málfræðingarnir verði
skotnir þegar tungan hefur
spillst frekar en fiskifræð-
ingarnir þegar þorskurinn hætt-
ir að veiðast. Það er augsjáan-
lega á einsks færi annars en al-
mennings sjálfs að varðveita
tungu sína, og tungan er fyrst
og fremst á hans ábyrgð.
En hvað geta þá sérfræð-
ingarnir gert? Sumir segja að
þeir eigi að móta hina opinberu
stefnu í málverndarmálum.
Annað sem þeir augljóslega geta
gert er að fræða að svo miklu
leyti sem þeir hafa meiri skiln-
ing en aðrir á viðfangsefninu.
Þeir eiga að reyna að útbreiða
þá þekkingu sem þeir búa yfir
og koma henni til sem flestra.
Því betur sem landslýður er
upplýstur um tungumál sitt, því
færari ætti hann að vera um að
meta þær hættur og vanda sem
að því kunna að steðja.
Varðandi það hvern þátt mál-
fræðingar eiga að taka í því að
móta opinbera málræktarstefnu
leiðir í rauninni sama röksemd
og sú sem nú var nefnd til þess
að málfræðingar ættu alla jafna
að vera betur til þess fallnir en
aðrir að meta spurningar um
málpólitík. Sem sé, að öðru
jöfnu skyldi hafa málfræðinga
með í ráðum þegar örlagaríkar
ákvarðanir eru teknar um mál-
leg efni. Það er þó ekki þar með
sagt að þeir séu þeir einu sem
þar eigi um að fjalla. Margir
aðrir geta þar komið að góðu
liði. Rithöfundar og skáld eru
e.t.v. þeir sem næmasta tilfinn-
ingu hafa fyrir málinu og ráða
mestu um þróun þess. Sú hefur
enda verið raunin að meðal ötul-
ustu málræktarmanna hafa ver-
ið menn sem hafa aðrar greinar
en málfræði að sérgrein. Hér má
nefna menn eins og Guðmund
Finnbogason heimspeking, sem
á sínum tíma gekk einna drengi-
legast allra manna fram í ný-
yrðasmíð. Um þetta atriði í máli
Ævars og Skúla vil ég því segja
það, að þótt ég viðurkenni að
ábyrgð málfræðinga sé mikil í
málverndarefnum, eru það aðrir
menn sem bera ekki minni
ábyrgð. Hér má nefna leikara,
útvarps- og sjónvarpsmenn,
skáld, kennara og blaðamenn.
Fjöregg þjóðarinnar er ekki síð-
ur í þeirra höndum en málfræð-
inganna. Þeir eru með fjöreggið
í höndunum og verða að vera
þeir manndómsmenn að fara vel
með það.
Segir kannski einhver að það
komi úr hörðustu átt af mál-
fræðingur sé að firra sig ábyrgð
á örlögum tungunnar og afsala
sér valdi og áhrifum. Yfirleitt
virðist stefna allra „sérfræð-
inga“ vera sú að sölsa undir sig
sem mest af ábyrgð og störfum
og benda á gagnsemi síns starfs
og halda því fram að enginn sé
fær um að gera þetta eða hitt
aðrir en þeir.
Ég held þó að óhætt sé að
segja að í mörgum tilfellum sé
slíkt tal fram sett í atvinnu- og
kjarabótaskyni fyrir viðkom-
andi stétt. Ég vona að kollegar
mínir fyrirgefi mér þennan vott
af „óstéttvísi". Raunar held ég
að þegar til langtíma er litið
hljóti það að vera faginu í hag
að það finni sér eðlilegan vett-
vang, en ekki sé verið að þvinga
það til starfa sem því henta ekki
sérstaklega.
Ég held sem sé að málfræð-
ingar geri mest gagn með því að
fræða um málfræði á sem allra
lýðræðislegastan hátt og losa
við fordóma og útrýma mis-
skilningi um íslensku ekki síður
en mannlegt mál almennt.
Þá er komið að hlutverki há-
skóla í þessu efni. Að mínu mati
gera háskólarnir (H.í. og K.H.Í.)
mest gagn með því að brautskrá
víðsýnt og sjálfstætt fólk sem
getur beitt þekkingu sinni og
reynslu til þess að fræða um mál
og auka skilning á málfræði
meðal almennings. Öll stjórnun
málfarslegra efna verður því
auðveldari og skynsamlegri og
ólíklegri til þess að leiðast út í
öfgar og ógöngur, því almennari
sem þekking á málinu og sögu
þess er. Ég tel það þessvegna
vera skyldu háskólanna í mál-
verndarbaráttunni að leggja
grundvöllinn að góðri þekkingu
þjóðarinnar á tungumáli sínu.
Þetta gera þeir best með því að
efla þekkingu og þjálfun í
málfræði og brautskrá fólk sem
getur nýtt og útbreitt þekkingu
sína vítt og breitt um skólakerf-
ið og þjóðfélagið. Þetta tel ég
miklu líklegra til árangurs en
einhverjar véfréttarlegar yfir-
lýsingar og ályktanir úr fíla-
beinsturni einangraðra dómara
í hæstarétti tungunnar. Hættan
er sú að fyrir slíkum dómstóli
fari eins og guði, þegar honum
tekst einna verst upp, að vegir
hans verða órannsakanlegir,
þannig að fólkið missir skilning
og trú á hann.
Um það hvernig háskólarnir
hafa gegnt og mega gegna þessu
hlutverki mun ég ræða í fram-
haldi þessarar greinar.
Krístján Árnason er lektor rið
heimspekideild Háskóla fslands.
7