Lesbók Morgunblaðsins - 08.10.1983, Blaðsíða 13

Turgenjev í hópi samtímamanna í rithöfundastétt. Sitjandi frá v.: I. A. Goncharov, I.S. Turgenj- Rússneskir landeigendur leggja þræla sína undir í fjárhættuspiii. Samtímateikning eftir Gust-
ev, A.V. Druzhinin, A.N. Ostrovsky. Standandi frá v.: L.N. Tolstoy, D.V. Grigorovich. Myndin er ave Doré, 1854.
tekin 1856.
en kærði sig lítið um hana á
annan hátt, og samband hans
við dótturina var gæfusnautt.
Þótt hann réyndi að mennta
hana og sjá henni fyrir góðu
gjaforði, snerist þetta allt til
hins verra og varð honum til lít-
illar gleði. Þegar þessi ævintýri
voru á enda, lenti hann í því neti
sem hélt honum ævilangt.
Fundum hans og Pálínu bar
saman í nóvember 1843. Hún
var þá 22 ára og orðin fræg
söngkona, gift forstöðumanni
Théatre Italiens og söng nú í
fyrsta sinni á rússnesku óperu-
sviði. Það varð ást við fyrstu sýn
hjá Túrgenjev og hún fagnaði
honum eins og öðrum aðdáend-
um í fyrstu, en þær tilfinningar
breyttust. Túrgenjev unni
henni í 40 löng ár, til æviloka.
Hann reyndi aldrei að dylja
þessar tilfinningar og var alla
ævi háður henni, enda þótt sam-
band þeirra væri með ýmsum
hætti, þá var hann sjaldnast
langt frá þar sem hún og fjöl-
skylda hennar voru og hann
unni fjölskyldu og börnum
hennar eins og þau væru hans
eigin. Að sjálfsögðu eignaði
þjóðsagan honum bróðurpartinn
af börnunum, en þegar betur er
að gáð, er ekkert sem staðfestir
það, holdlegt samband þeirra á
milli virðist hafa tekið enda í
júní 1850 og þá hafði Pálína ætl-
að að slíta sambandi þeirra að
fullu og bæta með því sitt eigið
hjónaband. Hún unni aldrei
manni sínum, en gaf sig nú meir
að honum og ávöxturinn varð
dóttirin Claudie, sem varð Túrg-
enjev kærari en hans eigin dótt-
ir sem hann skírði upp og kall-
aði eftir Pálínu og fól henni
uppeldi hennar í hendur.
Við andlát móður sinnar varð
Túrgenjev auðugur maður, en
vegna sambandsins við Pálínu
varð hann útlagi í heimalandi
sínu. Hann horfði til Rússlands
með augum Vesturlandabúans,
að mati landa hans, og allt þetta
særði Túrgenjev, enda þótt
Rússland og allt sem því tengist
væri alltaf uppistaðan í verkum
hans.
Louis Viardot, maður Pálínu,
hafði gefið út safn frásagna árið
1846 sem bar heitið Souvenirs de
chasses — veiðiminningar. Það
undarlega var að vel fór með
þeim Túrgenjev og auk þess að
unna báðir sömu konunni voru
þeir haldnir sömu veiðiástríð-
unni. Svo er talið að rit Viardots
hafi verið kveikjan að því að
Túrgenjev hóf að semja frásögu-
þætti um sínar eigin veiðiferðir.
Sá fyrsti birtist í rússnesku
tímariti sem kalla mætti „Sam-
tíðin“, eða eitthvað nálægt því,
snemma árs 1847 og þar birtust
þeir annað kastið fram til 1851,
en á þeim árum var Túrgenjev
erlendis, ýmist hjá Viardot-
fjölskyldunni eða á ferðalögum
um álfuna. Árið 1852 komu
þættirnir út í heild og hlutu þá
nafnið „Úr dagbók veiðimanns".
Þarna er lýst lífi og lífsviðhorf-
um ánauðugra bænda af samúð
og næmum skilningi, en slíkt
var nýtt í rússneskum bók-
menntum. Viðhorf höfundarins
er jákvætt og hann sneiðir hjá
að lýsa dekkri hliðunum. Þetta
viðhorf hafði mótast hjá honum
í æsku þegar hann sá fyrir sér
harðýðgi og miskunnarleysi
móður sinnar gagnvart þeim
sem henni voru undirgefnir og
þetta framlag Túrgenjevs skipti
sköpum því að áratug síðar var
ánauðinni aflétt. Bókmenntalegt
gildi ritsins var samt síst minna
en hið pólitíska, og frásagnar-
listin hrífur lesandann enn sem
fyrr. Frábærar eru lýsingar höf-
undarins á landslaginu, himni
og jörðu, dýrum og fuglum, og
ljósi og skuggum í kyrrum skógi
þegar húmið fellur á. í „Stefnu-
mótinu" helst í hendur eftir-
vænting ungu stúlkunnar og sól-
arbirta og síðan vonbrigðin og
haustkulið, þegar elskhuginn
hefir sagt skilið við hana. í
þessu verki hafði Túrgenjev
fundið þaðan efnivið og frásagn-
arstíl sem hæfði honum, og átti
mestan þátt í þeirri frægð sem
nú beið hans innanlands og
utan.
Sú þjóðfélagsádeila sem fólg-
in var í þessu verki var svo vel
samofin öðrum efnisþáttum að
rússnesk yfirvöld létu hjá líða
að banna það, en þegar hann lét
prenta eftirmæli eftir Gógol
þrátt fyrir bann yfirvaldanna,
féll hann í ónáð hjá keisaranum
og var í nokkurs konar stofu-
fangelsi í Spasskoje og mátti
ekki fara úr landi fyrr en 1856.
Þá hafði hann skrifað „Rúdin",
fyrstu skáldsögu sína, sem kom
út 1855.
Rúdin — maðurinn sem er of-
aukið — var ekki nýtt við-
fangsefni í rússneskum bók-
menntum. Bæði Púsjkin og
Lermontov höfðu lýst þessari
manngerð, en Túrgenjev krufði
hana enn nákvæmar. Nú fór í
hönd frjóasta skeiðið á rithöf-
undarferli hans, en einnig tími
mikillar hugarraunar. Pálína
Viardot hafði höggvið á allt
samband þeirra á milli, en til-
finningakuldinn var eingöngu af
hennar hálfu. Á þessum árum
1857—1859 skrifaði Túrgenjev 4
bækur og dvaldist oftast í Rúss-
landi. Upp úr 1860 skrifaði hann
„Feður og synir“. Sú saga kom
út 1862 og vakti meiri úlfaþyt en
nokkurt annað verk eftir Túrg-
enjev. Söguhetjan er byltinga-
sinnaður efnishyggjumaður,
harðgerður og ólistrænn, sem
taldi að venjulegur efnafræðing-
ur væri margsinnis meira virði
en mikið skáld. Gamlir vinir
Túrgenjevs réðust á hann og
meirihlutinn taldi að hann hefði
vegið að ungdóminum aftan frá,
svo að vopnin stóðu að honum
alls staðar frá. Þetta varð til
þess að hann hvarf burt frá
Rússlandi og settist að erlendis.
Viardot-fjölskyldan hafði flust
til Baden-Baden og þangað fór
Túrgenjev einnig. Samband
hans og Pálínu hafði endurnýj-
ast nokkru áður, en á annan
hátt en fyrr, þó að Túrgenjev
bæri alltaf sama hug til hennar.
Hann elskar hana eins og hann
væri 18 ára, sagði einn vina
hans um hann. Samt stofnaði
hann til ástarsambanda við aðr-
ar konur, en sterkust var samt
taugin til Pálínu og entist til
æviloka. Túrgenjev undi þessu
allvel og Louis Viardot valdi
þann kostinn að sætta sig við
orðinn hlut. Pálína var nú
minna en áður í sviðsljósinu
sem söngkona, en hún var frá-
bær píanóleikari og fékkst við
að semja óperettur við texta eft-
ir Túrgenjev.
Túrgenjev og Tolstoy
Samskipti Túrgenjevs og
Tolstoys voru söguleg frá upp-
hafi. Túrgenjev lauk hinu mesta
lofsorði á fyrstu verk Tolstoys
og þegar hann kom frá Kákasus
til Pétursborgar 1855 bauð
Túrgenjev honum að búa í íbúð
sinni, en Tolstoy hagaði sér eins
og hálfgerður villimaður og
hann var ekki fyrr kominn inn
fyrir dyr hjá Túrgenjev en hann
hóf að gera honum lífið leitt
með líferni sínu og heiftarlegum
árásum á lífsskoðanir hans og
menningarverðmæti. Það sýnir
nokkuð glöggt hvern mann
Túrgenjev hafði að geyma að
hann skyldi ekki vísa Tolstoy á
dyr og hætta öllu samneyti við
hann, en tækifæri til að reita
Túrgenjev til reiði og lítillækka
hann á almannafæri. Túrgenjev
játaði fyrir vini sínum að hann
hefði aldrei reynt nokkuð jafn-
óþægilegt og augnaráð Tolstoys
þegar það hvíldi á honum og
eitraðar athugasemdir fylgdu
með.
Dagbækur Tolstoys bera því
vitni að þetta endalausa rifrildi
við Túrgenjev var honum hug-
raun. Samt sem áður átti eftir
að draga til meiri tíðinda í sam-
skiptum þeirra og sá þáttur
hófst árið 1861 þegar Túrgenjev
hafði lokið við „Feður og syni“
og ætlaði Tolstoy að lesa. Það
tókst ekki betur en svo að
Tolstoy sofnaði út frá lestrinum
eftir nokkrar blaðsíður og þann-
ig kom Túrgenjev að honum.
Skömmu síðar sauð svo upp úr
þegar Tolstoy réðst á Túrgenjev
vegna þess hvernig hann hagaði
uppeldi dóttur sinnar, sem þá
var komin til Parísar og á heim-
ili Pálínu Viardot. Tolstoy deildi
á Túrgenjev fyrir að láta dóttur-
ina alast upp utan Rússlands, en
Túrgenjev rauk upp og svaraði
13