Lesbók Morgunblaðsins - 08.10.1983, Blaðsíða 14
illu einu til og bað Tolstoy ekki
afsökunar á eftir. Þetta hleypti
svo illu blóði í Tolstoy að hann
skoraði Túrgenjev á hólm. Vinir
þeirra reyndu að bera sáttarorð
á milli en afsökunarbréf og önn-
ur viðleitni að jafna deiluna bar
ekki árangur því að þegar
Tolstoy vildi sættast barst
hólmgönguáskorun frá Túrgenj-
ev og þannig þrútnaði óvildin
milli þeirra og entist allt fram
til ársins 1875. Það segir okkur
nokkuð um eðli og innræti
Tolstoys að þegar hann réðst á
Túrgenjev vegna uppeldis dóttur
sinnar, sem hann hafði gengist
við og gerði allt til að búa sem
best í haginn fyrir, þá átti
Tolstoy þriggja ára gamlan son
sem hann hafði einnig átt með
ánauðugri stúlku á sveitasetri
sínu, og gekkst aldrei opinber-
lega við og hirti aldrei neitt um.
Drengurinn varð síðar ekill á
búgarðinum. Hér var því mikill
munur á hvernig þeir sinntu
börnum sínum sem bæði komu í
heiminn við líkar aðstæður.
Manni finnst sumt í samskipt-
um Tolstoys og Túrgenjevs
minna á tvö íslensk skáld, þegar
hið yngra barði hið eldra með
priki fyrir að hafa kennt sér að
lesa.
Á banabeði sínum skrifaði
Túrgenjev Tolstoy, sem þá var
orðinn heimsfrægur; hafði skrif-
að höfuðrit sín „Önnu Karen-
ínu“ og „Stríð og frið“ og hafði
lýst þvi yfir að hann hefði sagt
skilið við listina að fullu. í bréfi
sínu segist Túrgenjev skrifa
honum til að þakka honum fyrir
að hafa orðið þess aðnjótandi að
hafa lifað samtímis honum og
biður hann að snúa aftur til
bókmenntanna, það væri sér hin
mesta gleði. Tolstoy hirti ekki
um að svara bréfinu, en þegar
hann frétti andlát Túrgenjevs
sótti að honum samviskubit og
hann sökkti sér niður í lestur
verka hans og sagði í bréfi að
honum þætti mjög vænt um
hann og aumkaði hann. Þetta
bréf var skrifað í september
1883.
Hér er enn ótalið að Túrgenj-
ev lagði sig allan fram um að
kynna verk Tolstoys á vestur-
löndum, einkum meðal franskra
rithöfunda og þegar Tolstoy
hafði sóað hverjum eyri í fjár-
hættuspili, skaut Túrgenjev yfir
hann skjólshúsi og lánaði hon-
um fé sem Tolstoy spilaði jafn-
harðan úr hendi sér.
Jafnvel eftir að Túrgenjev var
allur varð Tolstoy til vandræða,
því að lík Túrgenjevs var flutt
til Rússlands, þar sem átti að
halda minningarathöfn og
Tolstoy að flytja aðalræðuna og
hlaða lofköst um hinn látna, en
þegar til átti að taka skárust
stjórnvöld í leikinn og hindruðu
hátíðahöldin, svo að Túrgenjev
var ekki lagður til hinstu hvíld-
ar með þeirri viðhöfn sem fyrir-
huguð var.
Túrgenjev er þekktastur sem
skáldsagnahöfundur, en hann
skrifaði einnig smásögur og
Ieikrit og fékkst við ljóðagerð
svo sem áður er frá greint. í
skáldsögum hans speglast sú
þjóðfélagsþróun sem varð í
Rússlandi eftir Krímstyrjöld-
ina, átökin milli kynslóðanna
speglast í einni þekktustu sögu
hans „Feður og synir“, þar sem
unga kynslóðin gagnrýnir mis-
kunnarlaust hugsjónir hinar
eldri, söguhetjan Basarov er ní-
hilisti, hinn fyrsti í rússneskum
bókmenntum. Annars eru sögu-
persónur Túrgenjevs yfirleitt
veikbyggðir og utanveltumenn
samfélagsins, hugsjónamenn og
hæfileikamenn, sem láta sitja
við orðin tóm, manngerðir sem
hann þekkti af eigin raun og
ekki síst af sjálfum sér, gegn
þeim teflir hann þeim viljasteku
og ráðríku, sem beygja og brjóta
niður hina veiku. Þær mann-
gerðir þekkti hann einnig mæta-
vel úr lífinu sjálfu og má þar til
nefna foreldra hans og Pálínu
Viardot. í einni skáldsagna hans
má ætla að hann hafi dregið upp
mynd hennar með heldur neikv-
æðum hætti því að hann leyfði
henni ekki að sjá bókina fyrr en
hún var fullfrágengin og prent-
uð. Þetta er sagan „Vorleys-
ingar“ eða „Voröldur", „Vesnija
vodi“ sem út kom 1872 og Pálína
mun fyrst hafa lesið 1 franskri
þýðingu árið eftir. Ein söguper-
sónan, María Nikolevna, er án
efa gerð úr efniviði sem Túrg-
enjev hefir sótt til foreldra
sinna og Pálínu Viardot, og í
þeirri sögu er að finna aöll aðal-
stefin sem ganga í gegnum sög-
ur Túrgenjevs og allt hans líf.
Sanin og Túrgenjev áttu sitt-
hvað sameiginlegt að eðli og ör-
lögum, en það gætir vissrar
fyrirlitningar á sögupersónunni
hjá höfundi, og þess gætir einn-
ig í dómum hans um sjálfan sig
eins og frá greinir hér í upphafi.
Þær sögur Túrgenjevs sem fjöll-
uðu um þjóðfélagsmál urðu til
þess að afla honum óvinsælda í
heimalandi sínu. í sögunni
„Reykur" snerist hann gegn ein-
ingu slavneskra þjóða og bakaði
sér með því óvild rússnesku
þjóðarinnar og í sögunni „Ný
jörð“ lýsir hann áróðri rússn-
esra sósíalista meðal rússneskra
bænda og þeim mistökum sem
því urðu samfara. Enda þótt lýs-
ingin sé sögulega rétt, ber hún
því vitni að tengsl Túrgenjevs
við Rússland höfðu rofnað.
Banamein Túrgenjevs var
krabbamein í mergnum. Hann
leið miklar þjáningar og tærðist
upp, engin lyf megnuðu að deyfa
kvalirnar, svo að hann lá með
hljóðum og bað Pálínu Viardot,
sem hjúkraði honum af mestu
nærgætni, að fleygja sér út um
gluggann og binda þar með enda,
á þrautirnar. Túrgenjev andað-
ist 22. ágúst 1883 og var grafinn
í Rússlandi eins og áður getur.
Skáldskapur Túrgenjevs hefir
fallið í skuggann fyrir höfund-
um eins og Tolstoy, Gogol og
Dostojevsky. Engu að síður
hafði hann mikil áhrif á franska
höfunda í lok 19. aldar, og þar
höfðu persónuleg kynni sitt að
segja. Einnig gætti áhrifa hans
á norðurlöndum og af rússnesk-
um rithöfundum má nefna ekki
verri rithöfunda en Tjekov og
Búnin. Meira að segja gekk
Hemingway í skóla hjá honum
og enn í dag er ekki annað hægt
en hrífast af hinni fáguðu og
litríku frásagnarlist sem er aðal
verka hans.
A.K. tók saman.
Tíminn líður — Stokk-
hólmslestin brunar
Auðvitað er það þverstæðutal
að vera að ræða um sumarleyfi
fyrir mann sem gegnir ekki
lengur neinu föstu starfi, en bíð-
ur bara eftir því að verða lögleg-
ur eftirlaunamaður. En mér
finnst ég raunar alltaf vera
önnum kafinn og á auðvelt með
að telja sjálfum mér trú um, að
ég hefði gott af einhverri til-
breytni eins og annað fólk. Satt
að segja fann ég ekki eins áber-
andi fyrir þessari þörf á meðan
allt var eins og það átti að vera.
Þá var ég, ef ég man rétt, best
upplagður til starfa, þegar ég
hefði átt að hvíla mig.
Lengi hefur okkur hjónin
dreymt um það að fá að dveljast
nokkrar vikur í Stokkhólmi, þar
sem fyrsta heimili okkar var
fyrir nokrum áratugum. Og svo
einn ósköp venjulegan rign-
ingardag kemur fyrirvaralaust
besta bréf sumarsins: Vinsam-
legur námsmaður í Svíþjóð gaf
okkur kost á íbúð sinni í einu af
úthverfum Stokkhólms. Og nú
skrifa ég þessar línur hristandi
og skjálfandi, í lestinni sem ber
okkur stórlukkuleg í átt til
áfangastaðarins.
Lestin brunar. Ef ég man rétt
byrja tvö kvæði eftir tvö höfuð-
skáld á þessum tveimur orðum.
En svo skilja strax leiðir þeirra
í andríki og tilfinningaseminni,
enda eru mennirnir ólíkir. Davíð
Stefánsson og Jón Helgason. Oft
hef ég farið þessa leið milli
Málmeyjar og Stokkhólms, ein-
mitt í járnbrautalest.
Fyrstu ferðina fór ég 1938, þá
sem skáld þunnrar fyrstubókar,
sem fengið hafði svo góða mót-
töku að hún hafði verið verð-
launuð með farseðli til útlanda.
Og Guðlaugur Rósinkranz, sem
þá var yfirkennari við Sam-
vinnuskólann, hafði ráðið mig af
sinni alkunnu góðsemi til
sumarvinnu á búgarð einn í
Vestmannalandi sem er nokkru
norðar í landinu en höfuðborgin.
Jón Magnússon, sem síðar
varð fréttastjóri útvarpsins, var
þá nýkominn heim frá námi.
Hann hafði vistað mig í nokkra
daga hjá ágætri pensjónat-
kellingu. Sigurður Þórarinsson,
Sölvi Blöndal og Benjamín J.
Eiríksson, þrír úr hópi helstu
gáfumanna úr stúdentahópnum,
tóku mér tveim höndum og
sýndu mér dýrð höfuðborgar-
innar, veittu mér óspart úr sjóði
visku sinnar og skemmtileg-
heita.
Flestir voru stúdentarnir
heimilisfastir nærri Tegnér-
lundinum og þar var ódýr mat-
sölustaður stúdentanna. í þess-
um lundi gnæfði þá og enn mik-
ilfengleg myndastytta af Strind-
berg, skáldinu mikla, sem ein-
mitt hafði lengi búið á þessum
slóðum. Hann situr þar nakinn í
allri sinni karlmennskudýrð,
eins og sprengdur út úr sænsku
bergi. Skömm að muna ekki
nafn myndhöggvarans. — Hér
segir ekki meira af þessum
kapítula.
Bóndasonurinn á höfuðbólinu
var skólabróðir Rósinkranz,
knár maður og reyndist mér vel.
En faðir hans varð víst fyrir
vonbrigðum með orku mína og
dugnað, en kaupið var lágt.
Vinnudagurinn var langur og
'nætur mínar hreinasta martröð.
Ég fann það allan sólarhring-
inn, að hér hafði ég lent á röng-
um stað. Ég var enginn Is-
landsberserkur og í andlausara
umhverfi hafði ég ekki komið.
im MlNU
l-IOPNI
Jón úr Vör
Bók sá ég ekki allt þetta sumar.
Heimasætan á bænum var
dugnaðarforkur, eins og allt
þetta fólk. Hún rak á frítíma
sínum hænsnabú upp á eigin
spýtur. Einu sinni í viku hverri
settist hún á heljarmikinn
trjábol við dyr hænsnahússins.
Úr þvögunni greip hún einn og
einn bústinn hænuunga, lagði
háls hans á þröskuld hússins og
sló með axarskalla á vissan stað.
Þannig létu þeir líf sitt með
snyrtilegum hætti. Hvergi sá
blóð. Þegar komin var hæfileg
tala vafði hún silfurpappír utan
um hausana. Svo setti hún þetta
í skott einkabíls síns og ók til
markaðshaldara í næsta smábæ.
Á fyrirstríðsárunum þótti þetta
ekki kvenlegur starfi.
Allt var þetta fólk stórskorið
og hraustlegt. Búið var ekki
stórt, en bóndinn var í góðum
álnum. Þetta var gott sumar í
Svíþjóð, sólríkt á þessum slóð-
um með einstaka þrumu- og
rigningardögum.
Löngu fyrir umsaminn vist-
artíma var mér tilkynnt að nú
mætti ég fara. Því fagnaði ég
öðrum þræði, en í tekjudálki
mínum var ekki gert ráð fyrir
þessu. Ég ætlaði að vera á skóla
uppi í Svíþjóðardölum næsta
vetur og hér myndaðist óþægi-
leg glufa í tíma og peningaáætl-
unina. Það bættist svo við, sem
leiðinlegast var, að þegar kaupið
var greitt brottfarardaginn var
upphæðin töluvert lægri en um
hafði verið talað. Sextíukróna
mánaðarkaup var það lægsta
sem sögur fóru af, en nú treysti
bóndinn sér ekki til að borga
nema fimmtíu. Ég kunni lítt til
verka, sagði hann. Þetta sárnaði
mér mjög, en sá að ekki þýddi að
mögla. Ég hafði átt frí á sunnu-
dögum. Hina dagana þrælað
miskunnarlaust og ekki af mér
dregið. Ég kvaddi því fólkið
heldur þungur á brúnina.
Ég hvarf nú aftur til Stokk-
hólms og keypti mér ódýrari
vetrarklæðnað en ég ætlaði,
hafði áhyggjur vegna skóla-
gjaldsins. En það leystist nú
betur en ég hafði gert ráð fyrir.
Þessi skóli var rekinn af alþýðu-
sambandinu sænska og ég hafði
valið skólann í samráði við
sænska aðalkonsúlinn í Reykja-
vík. Hann hét Otto Johannsson
og var fyrrverandi foringi úr liði
sænskra sósíaldemókrata.
Skólastjórinn var dr. Alf
Ahlberg frægur heimspekingur
og rithöfundur, ein af fræðibók-
um hans hefur verið þýdd á ís-
lensku. Þegar ég spurði um
skólagjaldið sagði hann: Við
Otto erum skólabræður og
okkur kom nú saman um að fella
það niður. Þetta kom mér gleði-
lega á óvart, en um fjárhag
minn vissi enginn.
Þetta var góður skóli. Mest af
tíma mínum notaði ég til að lesa
sænskar skáldsögur og fræði-
bækur. Bókasafnið var gott,
nema að einu leyti. Þar var
sama sem ekkert af samtíma
ljóðbókum. Umhverfið þarna í
Dölunum er fagurt og stórbrot-
ið, vötn, skógarhæðir og gamlar
málmnámur í fjöllum.
Nú verð ég að fara að slá botn
í þessa frásögn. Ekki skulu
menn halda að í því formi, sem
hún birtist hér, sé hún rituð í
lestinni. Þar voru aðeins minn-
ispunktar festir á blað.
En lítum nú samt snöggvast
út um lestargluggann. Milli
þessara tveggja sumra eru 45
viðburðarík ár. Ég minnist þess,
að um ferðina að heiman 1938
ritaði ég líka grein í Morgun-
blaðið. Þar var sagt frá stóru
hestunum í skosku hafnarborg-
inni Leith og kúaflokknum á
Skáni. En fyrr hafði ég ekki séð
fleiri kýr í einu en í hæsta lagi
tuttugu. Enn er Skánarsléttan
matarforðabúr Svía, eitt af
mörgum. En amerísk vinnuvéla-
tækni hefur stigið sín risaskref í
sænskum landbúnaði. Hér sjást
varla lengur stóru hestarnir
þeirra. Þurru og hálfþurru heyi
er velt saman í risavaxnar rúll-
ur og vélmenni lyfta þeim svo
upp á vagna. En húsin, hin
hreinlegu bændabýli, rauð og
hvít að lit, eru söm og áður.
14