Lesbók Morgunblaðsins - 12.11.1983, Blaðsíða 11

Menningarsjóði fyrir fyrstu
bók mína. En það voru skálda-
laun byrjenda á þeim árum.
Svo ætlaði ég að skrifa í blöð
heima. Valtýr Stefánsson var
mér velviljaður, Þjóðviljinn
gat ekki borgað, það var sam-
viskumál að skrifa í hann.
En í júlílok var þessum
norræna ferðaskóla lokið, út-
litið í heimsmálunum var
ótryggt. Einn dönsku kennar-
anna kom mér fyrir á Hró-
arskelduskóla yfir ágústmán-
uð. Það var skóli danska al-
þýðusambandsins og jafnað-
armanna. Ég var þar matvinn-
ungur við garðyrkjustörf. Þar
komu ungir sósíaldemókrata-
foringjar um helgar og héldu
ræður yfir námskeiðahópum,
sem voru við skólann. Meðal
þeirra voru menn, er síðar
urðu frægir þingskörungar,
m.a. tveir forsætisráðherrar,
sem skammlífir urðu. Þar
hlustaði ég á Stáning gamla
tala um vináttusamning þeirra
Hitlers og Stalíns, rétt áður en
þeir réðust báðir inn í Pólland.
Loft var lævi blandið, enda
skammt að bíða þess sem
koma skyldi.
Snemma morguns 1. sept-
ember hafði ég kvatt á Hró-
arskelduskóla, raunar kvöldið
áður. Ég bar tösku mína um
morguninn út í vagninn, sem
flutti mig á járnbrautarstöð-
ina á Hróarskeldu. Þar frétti
ég þessi hræðilegu tíðindi.
Förinni var heitið til Kaup-
mannahafnar. Þar fór ekki
fram hjá neinum hvað við
hafði borið um nóttina.
Fregnmiðar dagblaðanna lágu
þar eins og hráviði um allt, ég
á tvo þeirra í fórum mínum
enn, og blöðin voru komin út.
Næstu daga tók ég þá
ákvörðun að hætta við Stokk-
hólmsdvölina og reyna að‘
koma mér heim sem fyrst. Það
tókst eftir hæfilega bið. Ég var
nokkrar vikur í Kaupmanna-
höfn. Fékk svo far með einum
af siðustu Fossanna. Við urð-
um að sigla fyrst til Noregs og
norður með landi gegnum hinn
fagra skerjagarð, sem enn var
í ljóma haustsins. Loks var
stefna tekin til gamla Fróns.
Jón úr Vör
Leikhús fáránleikans: Þegar
súrt regn er sem óðast að út-
rýma skógi í Evrópu,
dafnar ann-
ar skógur þeim mun betur.
Winston Churchill — hér á
málverki Graham Suther-
land — þóttist ekki skilja
Niels Bohr og taldi hann bezt
kominn í fangelsi.
Eitt er að kveikja eldirm og armað að hemja harm
Niels Bohr, danskur
eölisfræðingur sem
klauf úraníumkjarn-
ann 1938, — hér á tali
við Eisenhower
Bandaríkjaforseta —
reyndi aö koma skip-
an á eftirlit með
atómvopnum, en tal-
aði fyrir daufum eyr-
um.
Mannkynið hefur tvívegis uppgötvað
eldinn. Fyrst í rökkri forsögulegra tíma
og sá eldur hefur yljað kynslóðunum síð-
an og verið forsenda þessara svokölluðu
framfara. Hinn eldinn, atómeldinn,
fundu vísindamenn upp á fjórða ára-
tugnum og upphafið má víst rekja til
þess, þegar Dananum Niels Bohr tókst
að kljúfa úrankjarnann 1938.
Um Bohr má segja, að miklu veldur sá
sem upphafinu veldur, en ekki stoðar nú
að ásaka hann fyrir það sem orðið er og
allir vita. Niels Bohr var framúrskar-
andi eðlisfræðingur og viðfangsefnið var
spennandi: Menn sáu fyrir sér allsherj-
aríausn á orkumálum, þótt raunin haifi
orðið önnur. 1 seinni tíð hafa menn
spurt: Hverslags börn voru þessir vís-
indamenn; vissu þeir ekki að þeir voru að
finna upp hinn endanlega eyðingareld,
sem síðan yrði fenginn hernaðarbrjál-
æðingum um víða veröld? Það er auðvelt
að vera vitur eftir á, en hitt mun þó rétt,
að Niels Bohr sá þetta fyrir fljótlega og
illur grunur hans styrktist 1941, þegar
einn fremsti eðlisfræðingur Þjóðverja,
Werner Heisenberg, lét þá skoðun í Ijósi
í samtali við Bohr, að sennilega væri
hægt að framleiða atómsprengju. Frá
þessu og því sem síðan gerðist hefur at-
ómeðlisfræðingurinn Stefan Rozental
sagt í ágætri grein í Berlingske Tidende
í ágúst í sumar og var greinin þýdd og
birtist í Morgunblaðinu.
Niels Bohr varð að flýja frá Dan-
mörku haustið 1943. Eftir skamman
tíma var hann kominn í hóp þeirra vís-
indamanna, sem unnu að gerð sprengj-
unnar vestur í Los Alamos. Þetta var að
sönnu kapphlaup við tímann; menn
höfðu grun um að Hitler og hans menn
væru eitthvað á veg komnir við sama
viðfangsefni og það er helzt að sjá, að
Niels Bohr einn hafi hugleitt málið í
stóru samhengi og verið eðlilega
áhyggjufullur og skelkaður við uppfinn-
inguna. Honum sýndist sú leið helzt fær,
að komið yrði á alheims eftirliti með
atómvopnum og að öll lönd yrðu að vera
opin fyrir slíku eftirliti. Bohr þótti sem
nú væri lagá sjálfum morgni kjarnorku-
aldar að koma á þeirri skipan íheimin-
um; ella væri veruleg hætta á að menn
færu sér að voða með hinn nýja eld.
Þetta virðist núna nokkuð bjartsýnis-
leg hugmynd. Bohr viðraði hana fyrst
við Roosevelt Bandaríkjaforseta 1944 og
ekki fráleitt að hann hafi mætt einhverj-
um skilningi þar. En öðruvísi fór, þegar
Bohrgekk á fund Churchills, sem var
önnum kafinn að undirbúa innrásina í
Normandie og hafði nauman tíma til að
hlusta á úrtölur vísindamanns, sem
gamla Ijónið hefur trúlega talið að væri
genginn í barndóm. Af lýsingunni má
ráða að Churchill hafi verið líkastur
gömlum bolabít, sem fengið hefur bein
að naga — og svo á að taka af honum
beinið. Brezki forsætisráðherrann þótt-
ist illa skilja enskuna hjá Dananum;
hafði engan skilning á málefninu ogfékk
þá hugmynd að Niels Bohr væri hættu-
legur og ætti helzt að vera í fangelsi til
að gera ekki skaða.
Það kemur fram ígrein Rozentals, að
Bohr ræddi síðar hugmyndir sínar við
aðra Jeiðandi stjórnmálamenn í Bret-
landi og Bandaríkjunum, en án árang-
urs. Maðurinn, sem klauf úraníumkjarn-
ann og sá hverju hann hafði komið til
leiðar, gat ekki haft áhrif á afleiðingarn-
ar. Þær birtust í öllu sínu dauðlega veldi
í Hiroshima og Nagasaki 1945. Og fimm
árum síðar gerði Niels Bohr hina end-
anlegu tilraun til að höfða til samvizku
heimsins. Það gerði hann með opinberu
bréfi til Sameinuðu þjóðanna, sem gert
var heyrin kunnugt þar í júnímánuði
1950. Viðbrögðin voru yfirleitt jákvæð í
heimspressunni og ríkisstjórnir á Norð-
urlöndum lýstu sig fylgjandi hugmynd-
um Bohrs um alheims eftirlit með kjarn-
orkuvopnum. En þar við sat, og situr
enn.
í hernaðarbrjálæðinu er engin hug-
mynd eins barnaleg og fráleit eins og sú
að hafa allt opið uppá gátt og háð alþjóð-
legu eftirliti, sem reist væri á gagn-
kvæmu trausti þjóða og manna í milli.
Nú þykir vænlegast, að Ijónin öskri sí-
fellt hærra hvert á annað: Meðaldrægum
flugskeytaskógi í Evrópu er svarað með
ennþá þéttari skógi af SS21-skeytum
austan við Járntjaldið, sem eiga að ná
um alla Vestur-Evrópu á 5 mínútum.
Auðvitað verður það ekki endanleg hót-
un. Markmið hernaðarbrjálæðinganna
hlýtur að beinast að því að stytta þann
tíma til muna; hver hefur tíma til að
bíða í 5 mínútur?
Eins og fram kom í grein í Lesbók um
nútíma kafbátahernað, sem birtist í
sumar, eru vígvélar undirdjúpanna á
sveimi með samtals nærri 7000 kjarn-
orkuskeyti. Sá sprengikraftur einn er
margfaldlega nægur til að eyða öllum
byggðum bólum á jörðinni og þess vegna
eru allar tölur um flugskeyti á jörðu,
langdrægeða meðaldræg, íraun út í blá-
inn. Það er jafnvægi fáránleikans, sem
verið er að þrasa um, en hættan á ein-
hvers konar mistökum vex eftir því sem
vopnunum fjölgar. Það er engu líkara en
að eldurinn sem Niels Bohr og fleiri
kveiktu fyrr á öldinni, hafi verið fenginn
óvitum til að leika sér með.
Gísli Sigurðsson
\bWl\l
11