Lesbók Morgunblaðsins - 04.02.1984, Blaðsíða 5

titill er tóm vitleysa. Tristram Shandy er
að vísu sögumaður en ásetningur hans í
upphafi, að segja frá ævi sinni, fer fyrir
lítið. f byrjun fyrsta bindis er greint frá
getnaði hans, en síðan fæðist hann ekki í
þennan heim fyrr en í þriðja bindi; hann er
færður í fyrstu föt sín í því sjötta og hverf-
ur eftir það úr sögunni. Alltaf þegar
Tristram er að komast á rekspöl með frá-
sögnina detta honum nýir hlutir í hug sem
gætu komið málinu við, en gera það fæstir.
Hann situr því uppi með fjölmargar frá-
sagnir af ýmsu tagi og kemst eiginlega
ekki lengra en að fæðingu sinni. „Eg vildi
óska,“ segir hann, „að annað hvort faðir
minn eða móðir mín, eða jafnvel þau bæði
þar sem skyldur þeirra teljast jafnar,
hefðu haft hugann við það sem þau voru að
gera er ég var getinn." Þá merku stund,
upplýsir Tristram meðal annars, hugsaði
móðir hans mest um að trekkja upp
klukku. Fyrstu þrjú bindi bókarinnar fara
í að segja frá ýmsum atburðum sem snertu
fæðingu sögumanns, en í fjórða bindi kem-
ur Slawkenbergius nokkur skyndilega til
sögunnar og reynist hafa á boðstólum ít-
arlegar kenningar um nef. Einnig er í
þessu bindi sagt frá því hvernig Tristram
var valið nafn. Fimmta bindið er að mestu
lagt undir stórmerkilegar hugleiðingar
Trim liðþjálfa um siðfræði en í því sjötta
klæða foreldrar Tristrams son sinn, eins
og áður var sagt, og ferst það misjafnlega
vel. í næstu tveimur bindum er frásögn-
inni allt í einu vikið til Frakklands og höf-
undurinn segir frá ferðum sínum þar, og
rekur auk þess ævintýri konungsins yfir
Bæjaralandi. Níunda og síðasta bindið
segir svo frá samdrætti þeirra Toby
frænda og ekkjunnar Wadman. Þessi út-
dráttur, sem óhætt er að segja að sé tekinn
úr bók, ætti að gefa sæmilega hugmynd
um skáldsögu Sternes; því má bæta við að
formáli höfundar kemur í lok þriðja bind-
is. Persónurnar eru eins og að líkum lætur
býsna litríkar sumar hverjar. Herra
Shandy, faðir Tristrams, er mikill áhuga-
maður um vísindi og blöskrar áhugaleysi
eiginkonu sinnar um þau mál öll, en
Tristram segir að hún hafi aldrei spurt um
merkingu hlutar sem hún skildi ekki.
Bókin er fjarska fyndin á mjög fínlegan
hátt, persónunum lýst af samúð með
breiskleika þeirra og formtilraunir Sterne
púnkturinn yfir i-ið. Hann gefur sögu-
þræðinum oftlega á kjaftinn og þó bókin
fengi lof reyndust aðrir rithöfundar þvílík-
ir hænuhausar að þeir kusu heldur að
fylgja fordæmi Fieldings og Richardsons.
Þá er undanskilinn Frakkinn Denis Dider-
ot. Sterne hafði ritað á einum stað: „Skrift-
ir eru, þegar rétt er á málum haldið, ekki
annað en nafn á samræðum.“ Undir þetta
hefur Diderot sjálfsagt getað tekið heils
hugar og má skjóta því að að enda þótt
hann hafi verið alþekktur í Evrópu fyrir
ritstörf sín og fræðimennsku þá var Dider-
ot einna frægastur meðal samtíðamanna
sinna fyrir afburða samræðuhæfni sína.
Þegar hann opnaði munninn var eins og
eldfjall byrjaði að gjósa, svo mikið gekk á.
Raunar leikur vafi á því hvort margbrotin
og litskrúðug persóna Diderot hafi skilað
sér að fullu í verkum hans, svo full sem
þau þó eru af ímyndunarafli og fjöri.
Diderot fæddist í Langres, í austurhluta
Frakklands, árið 1713 og var því jafnaldri
Sternes. Hann stundaði nám meðal Jesúíta
til fimmtán ára aldurs en hélt þá til París-
ar þar sem hann hafðist við upp frá því.
Framan af ævinni fékkst hann við sitt af
hverju til að hafa í sig og á, skrifaði meðal
annars prédikanir fyrir lata presta og
lagði stund á þýðingar úr ensku. Honum
var til dæmis falið að snara fremur
ómerkilegri enskri alfræðibók á frönsku
en það verkefni óx svo í höndunum á hon-
um að úr varð hin annálaða franska En-
cyclopédie eða Alfræðibók. Diderot hafði
frá blautu barnsbeini haft brennandi
áhuga á heimspeki, náttúruvísindum og
raunar öllu milli himins og jarðar og Al-
fræðibókin sýnir glögglega að hann var
efnishyggjumaður, framsækinn og and-
snúinn hvers konar fordómum trúarlegra
eða félagslegra afla gagnvart vísindum og
heimspeki. Alfræðibókin sem kom út í
mörgum bindum á árunum 1751—72 aflaði
Diderot því margra andstæðinga en hann
lét aldrei sinn hlut og þessi útgáfa þykir
eitthvert mesta þrekvirki í menningarsögu
Frakklands og átti sinn þátt í að hleypa af
stað frönsku byltingunni. Meðal þeirra
sem rituðu greinar í Alfræðibókina voru
flestir helstu mennta- og vísindamenn
Frakka og þarf ekki nema nefna Montes
quieu, Voltaire og Rousseau. Auk þessara
tímafreku starfa skrifaði Diderot margt
og mikið um alls konar efni en hér og nú
verður vikið að skáldskap hans.
Fyrir það fyrsta: Diderot skrifaði leik-
rit. Þau þykja nú hreint og beint vond en
þó er ekkert vafamál að þau höfðu á sínum
tíma mikil áhrif á aðra leikritahöfunda,
sem og leikara, og hafa jafnvel enn. Sig-
urður Pálsson segir í leikskrá Stúdenta-
leikhússins: „Denis Diderot verður víst að
teljast upphafsmaður hins nýja „genre“ í
leikritun sem fram kom á 18. öld og nefnt
er „drame bourgeois", borgaralegt drama
og var staðsett miðja vegu milli gaman-
leiks og harmleiks .... það verk sem hefur
vafist talsvert fyrir mönnum og er raunar
enn þann dag uppspretta frjórrar umhugs-
unar um leiklist og aðallega list leikarans
er verk hans frá árinu 1773, Paradoxe sur
le comédien (Þversögnin um leikarann).
... Þversögnin er sú að góður leikari beiti
ávallt kaldri skynsemi í túlkunarvímunni
miðri, að hann sé bæði leikari og áhorf-
andi að eigin leik í senn.“
Ekki var að furða þó Diderot, maður
margra áhugamála, fengist við leikritun
og hugleiðingar um leiklist. Á sautjándu
öld höfðu Frakkar alið þrjú séní leikbók-
menntanna, gamanleikjahöfundinn Moli-
ére (1622—73) og harmleikaskáldin Corn-
eille (1606—84) og Racine (1639—99), svo
leikhúshefð var ákaflega sterk. Hins vegar
hafði minna farið fyrir skáldsögunni í
Frakklandi og þeir höfundar sem enn
þykja læsilegir voru fyrst og fremst miklir
satíristar; Rabelais aftur í forneskju
(71494—?1533) og La Bruyere (1645—96).
Þegar Diderot hóf að rita skáldsögur sínar
leitaði hann því fyrst og fremst til Eng-
lands eftir fyrirmyndum. Hann skrifaði
heila bók til dýrðar Richardson og snilli
hans, en þó var það Laurence Sterne sem
varð honum mest upplifun, og Jacques le
fataliste var beinlínis skrifað með Tristr-
am Shandy í huga. Ekki er gott að segja
hvenær sú bók var rituð því Diderot hirti
af ýmsum ástæðum ekki um að gefa nærri
allar bækur sínar út, en hún birtist ekki á
frönsku fyrr en 1796 og hafði þá fjórum
árum fyrr komið út í þýskri þýðingu. Bók-
in segir frá Jakobi og meistara hans sem
ferðast um og segja, og hlusta á, sögur.
Formið er afar frjálst og rétt er að gefa
Kundera orðið án frekari umsvifa:
„Hitt er annað, að munurinn á Tristram
Shandy og Jakobi örlagatrúar er ekki síður
mikilvægur en það sem er líkt með þeim. í
fyrsta lagi er munur á skapgerð: Sterne fer
sér hægt; aðferð hans er að grandskoða;
sjónarhorn hans er smásjáin (hann kann
að stöðva tímann og einangra eina og eina
sekúndu, líkt og Joyce átti eftir að gera).
Diderot fer hratt yfir; aðferð hans er að
auka ferðina; sjónarhorn hans er sjónauk-
inn (ég veit ekki um dásamlegri byrjun á
skáldsögu en fyrstu blaðsíður Jakobs ör-
lagatrúar; snjallar skiptingar milli radda;
næmið fyrir takti; ofsahraði fyrstu setn-
inganna). Einnig er munur á byggingu:
Tristram Shandy er einræða sögumanns,
Tristrams. Sterne fylgir nákvæmlega eftir
öllum duttlungum skringilegrar hugsunar
sinnar."
Nú — þetta var kafli úr Inngangi við
tilbrigði. Eg hlýt að geta þess, úr því svona
er komið, að þýðinguna gerðu þeir Már
Jónsson og Friðrik Rafnsson.
Rétt er að taka fram að Jacques le fata-
liste er hreint ekki eina merkilega skáld-
verk Diderot. Gleymum ekki La religieuse,
eða Nunnunni, sem hann mun hafa ritað
árið 1760. Sú saga er, að dæmi Richard-
sons, í sendibréfaformi og varð til á
skemmtilegan hátt. Diderot og vinur hans,
blaðamaðurinn og gagnrýnandinn Grimm,
tóku eitt sinn upp á því að skrifa fjöldann
allan af bréfum til sameiginlegs kunn-
ingja, M. de Croismare. Bréfin áttu að vera
stúlku sem neydd hafði verið í klaustur
(stúlkan var til!) og Croismare leið miklar
kvalir vegna þjáninga hennar. í Nunnunni
er greint frá vondri vist hennar í klaustr-
inu, ásókn lesbískrar príórinnu og loks
flótta stúlkunnar og raunum hennar eftir
það. Önnur bók Diderot, Le neveu de
Rameau eða Frændi Rameau, er af ýmsum
talin merkasta skáldverk þessa höfundar
en það hefur vafist fyrir mönnum að
flokka hana. Bókin er eitt samtal milli
frænda tónskáldsins Rameau (sem auðvit-
að var til) og Diderot sjálfs eða alla vega
manns sem virðist vera hann. Eins og bú-
ast mátti við fer þessi meistari samtalsins,
Diderot, á kostum en frændinn gefur hon-
um ekkert eftir. Þeir spjalla um svo að
segja hvaðeina undir sólinni — fyrir Did-
erot vakir að mála með orðum mynd af
manni sem ekkert er heilagt en lifir fyrir
einskærar ástríður sínar; vill það að
minnsta kosti. Vegna þess að í verki þessu
er fjallað mjög svo opinskátt um hitt og
þetta raunverulegt fólk var bókin ekki gef-
in út meðan Diderot lifði og eins og
Jacques le fataliste kom hún fyrst út á
þýsku. Þýðandinn er bara frægur: Goethe.
Og mynd Diderot af frændanum þykir svo
heppnuð að Hegel gamli lét svo um mælt
að hann væri fyrsti nútímamaðurinn.
Kundera, Sterne og Diderot — allir eru
þeir merkismenn. Altént var þessi grein
samantekin samkvæmt beiðni til þess að
gefa lesendum Lesbókar nokkra hugmynd
um baksvið Jakobs og meistarans ...
Tílraunabíll frá Mazda
með stýringu á öllum hjólum
Allir jeppar og
nokkrir fólksbílar
eru með drif á öllum
hjólum, en hingað
til hefur þótt nægi-
legt að hafa stýrið á
framhjólunum. Nú
er einnig það endur-
metið og fyrstur til
að kynna bíl með
stýringu á öllum
hjólum er tilrauna-
bíllinn Mazda MX-
02. Hann verður
ekki fáanlegur í
Bílaborg, en öll þau
tækniundur, sem
koma fyrir í bílnum,
er forboði þess sem
verður í framtíð-
inni.
Spyrja má, hvort
stýring á öllum
hjólum sé ekki eitt
af því, sem aðeins
gerir bíl flóknari og
dýrari en ekki vit-
undarögn betri. Því
er svarað, að þetta
sé fyrst og fremst
gert í nafni þægind-
anna og felst í því,
að með stýringu á
öllum hjólum á að
vera mun auðveld-
ara að koma bílnum
í og úr þröngu stæði.
í kyrrstöðu og allt
uppí 40 km hraða er
stýringunni þannig
háttað, að afturhjól-
in snúast í gagn-
stæða átt við fram-
hjólin. Auðvelt er að
sjá það fyrir sér, að
þá er nánast hægt
að snúa bílnum á
punktinum. Á meiri
hraða en 40 km á
klst. fara afturhjól-
in hinsvegar að snú-
ast í sömu átt og
framhjólin, enda
mundi maður lík-
lega hafna snarlega
úti í skurði, ef þau
snerust í gagnstæða
átt við framhjólin á
einhverjum hraða.
Rafeindabúnaður-
inn í þessum bíl er
eitthvað nærri því
að yfirganga allt,
sem áður hefur sézt
og takkar eru í stað
venjulegra stjórn-
tækja; t.d. er
sjálfskiptingin
takkastýrð.
Bílasérfræðingar
eru ekki á einu máli
um ágæti þessarar
stýringar, en telja
að kostirnir komi
ótvírætt í ljós í
borgarumferð. í
þjóðvegaakstri telja
reyndir ökumenn að
gamla kerfið sé
betra, en viðvaning-
um finnst betra að
hafa stýringu á öll-
um hjólum. Upplýs-
ingar um hvaðeina
sem máli skiptir í
bílnum, birtast á
tölum á skjá, en
margir hafa látið í
ljósi efasemdir um
mikinn skjábúnað í
bílum og telja að
hann verði til að
draga athygli öku-
mannsins frá sjálf-
um akstrinum. En
hér er að hluta til
bætt úr þessu með
því að ökumaður
getur ævinlega séð á
hvaða hraða hann
er — á framrúð-
unni. Hraðatölunni
er varpað á rúðuna.
Þegar tveir eða
þrír í sömu fjöl-
skyldu nota bílinn
til skiptis, vill hver
og einn kannski
hafa sína stillingu á
bílstjórasæti. Hér
þarf ekki annað en
þrýsta á hnapp og á
sama andartaki eru
allar stillingar eins
og þær hafa verið
ákveðnar í upphafi.
Númerakerfi líkt og
bókstafalás er notað
til að setja bílinn í
gang. Ekki er nauð-
synlegt að hafa lyk-
il, heldur númer.
Tilraunabíll
_Mazda er lítið eitt
’stærri en Mazda 626
og í senn frumlega
og fallega teiknað-
ur. Af útlitinu má
ráða, að Japanir fari
að slaga uppí ftali,
sem hafa þótt
manna snjallastir í
bílateikningum, —
og verið gæti, að
Mazda hafi ráðið ít-
alskan hönnuð. Hér
er að einu leyti horf-
ið aftur í tímann,
nefnilega með því að
hafa hlíf eða lok yfir
hálfu afturhjólinu
til þess að hlið bíls-
ins fái heillegra
form. Þetta tíðkað-
ist hér fyrr meir í
amerískum bílum,
en sá sem lengst
hélt í þetta atriði
var Citroen.
Að stökkva
350 sinnum
lengd sína
Einn af mestu langstökkvurum heims er
flóin. Hún getur stokkið yfir 30 sm eða 350
sinnum lengd sína. Það jafngilti því, að 180
sm hár maður stykki um 600 metra eða yfir
sjö fótboltavelli. Enginn hefur enn stokkið
níu metra einu sinni.
sinnum á mínútu eða hundrað sinnum
hraðar en maður getur deplað auga — en
það tekur hann tuttugasta og fimmta hluta
úr sekúndu.
Á láði, lofti og legi eru fuglar snillingar
hreyfinganna. Strúturinn hleypur öllum
dýrum hraðar, en hann nær 50 km hraða á
klst. með sinn 150 kg skrokk á tveimur
fótum. Indverska múrsvalan kemst
stundum yfir 160 km á klst. á flugi sínu. Og
vitað er um mörgæs, sem synti á 35 km
hraða á klst. Á þeim hraða heldur mörgæsin
í við það sjávarspendýr, sem hraðast
syndir, höfrunginn.
Austurlenzka rottuflóin virðist vera
óþreytandi stökkvari. Hún getur stokkið 600
sinnum á klukkustund í þrjá daga
hvíldarlaust.
Hraðasta vöðvahreyfing, sem nokkru
sinni hefur verið mæld, er hjá hinni
mögnuðu mýflugu. Þetta örlitla, lipra
kvikindi getur slegið vængjunum 133.000
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS 4. FEBRÚAR 1984 5