Lesbók Morgunblaðsins - 10.06.1984, Blaðsíða 4

UMSÁRAN
FJÖTUR
EFTIR MATTHIAS JOHANNESSEN
Án þess við gerum okkur grein fyrir stöðu Eggerts
Ólafssonar í sögu okkar, getum við ekki skilið dálæti
Jónasar, svo vandláts skálds, á skáldskap Eggerts
Ólafssonar, svo óöruggur og misbrestasamur sem hann
var í verkum sínum. An skilnings á veraldlegu raunsæi
og hagkvæmnisstefnu Eggerts Ólafssonar, blekkingu
hans um íslenzkan veruleika, ef svo mætti segja, væru
Hulduljóð Jónasar Hallgrímssonar óskiljanleg með öllu.
3
Hlutverk hlíðarinnar hefur verið afar mikilvægt í
íslenzkri sögu, ekki sízt bókmenntasögu, af fyrrgreind-
um ástæðum. Gunnar á Hlíðarenda hirti hvorki um sár
né bana, þegar hún átti í hlut. En höfundar þurfa oft að
bíða lengi eftir því að verk þeirra séu skilin til fulls og
kannski eru bókmenntaverk aldrei brotin til mergjar
eins og vert væri, enda eru þau varla nema svipur hjá
sjón, ef miðað er við tilgang og takmark skáidsins, áður
en hann kveður þau og sendir út meðal fólksins eins og
hrafna sem skipta sér niður á bæina.
Fornmenn höfðu aðrar skoðanir á fegurð en við.
Ættjarðarást þeirra var einnig með öðrum hætti en
reynsla okkar í þeim efnum. Það er því ekki út í bláinn
þegar nú er spurt, hvort Gunnar hafi ekki snúið aftur
vegna Hallgerðar, en ekki hlíðarinnar. Njála lætur und-
ir höfuð leggjast að svara þeirri spurningu. En það
hlýtur að vera nútímaleg afstaða til sögunnar að varpa
henni fram. Við eigum nú önnur vopn en rómantísku
skáldin til að efla ættjarðarást með þjóðinni. Hlíðin er
að vísu góð til síns brúks, en nú höfum við talsvert
meira svigrúm en áður. Ef höfundur Njálu hefur í raun
og veru ætlazt til, að sagan væri skilin með þeim hætti,
að það hafi verið huldan í Hallgerði, sem freistaði
Gunnars, en ekki hlíðin með bleikum ökrum og slegnum
túnum, þá gegnir hún öðru hlutverki en Jónas og önnur
þjóðfrelsisskáld vildu vera láta, þ.e.: þá er hún tákn-
gervingur Hallgerðar. Og höfundur hefur þurft að bíða
öldum saman eftir lesendum, sem upplifðu hreyfiafl
sögunnar með sama hætti og hann gerði sjálfur. Galdur
góðra bókmennta er ekki svör, heldur spurningar.
4
Form listaverka eru umbúðir eins og líkami um til-
finningar, sálarlíf og persónuleika. Formið skiptir auð-
vitað höfuðmáli, ekki siður en líkaminn utan um inni-
hald sitt. Efni ljóðs kallar oftar á umbúðirnar, en þær á
innihaldið. Þannig er það einnig með ljóð Kristjáns
Karlssonar um stúlkuna í La Belle Dame Qui Bégaie.
Það er afar frjálslegt að ytra búningi og innri gerð eins
og æska stúlkunnar og vorið sem er umhverfi hennar.
Samt er ákveðin festa í ljóðinu, regla sem einkennir ytri
fegurð og birtist m.a. í nokkuð fastri hrynjandi, en þó
einkum í notkun hefðbundinnar stuðlasetningar, sem
skáldið bregður einatt út af í öðrum ljóðum sínum. Að
efni og innihaldi er þetta ljóð Kristjáns Karlssonar
algjör andstæða við frægt kvæði eftir Keats, með svip-
uðu nafni: La Belle sans Merci. Ást á þeirri konu hefur
það jafnvel í för með sér, að fuglarnir hætta að syngja.
Hún er persónugervingur blekkingarinnar; dularfullt
blóm í drauini manns sem vaknar, svo að skírskotað sé
til Þjóðvísu Tómasar.
5
Eins og sjá má, hefst ljóð Kristjáns Karlssonar á
lýsingu á stami stúlkunnar, en þetta lýti á ekki að draga
úr fegurð hennar, heldur þvert á móti gegnir það þvi
hlutverki í ljóðinu að undirstrika fegurðina. Konan
verður skáldinu ógleymanleg, jafnvel þótt hún hafi
þetta lýti, þennan „sára fjötur", en hann verður fegurð
hennar og æsku einungis áherzluauki. Skáldið teflir
stamandi stúlkunni gegn myndastyttu af sjálfri Artem-
is, veiðigyðjunni fögru úr grískri goðafræði, systur
sjálfs Appollons, sem var unnandi og útvörður skáld-
skapar.
Artemis kemur að sjálfsögðu við sögu í fornum
skáldskap Grikkja og gegnir þar verulegu hlutverki.
Þeir fóru jafnvel herferð í harmleiknum um Órestes til
að endurheimta hina helgu líkneskju hennar, en í ljóði
Kristjáns Karlssonar er hún eins konar fulltrúi dauðrar
fegurðar og kemur það heim og saman við uppruna
hennar í grískri groðafræði. Þar hefst hún til vegs og
virðingar sem táknmynd myrkurs og dauða. Síðar verð-
ur hún gyðja villtrar náttúru og þokkafulls hreinleika.
Til gamans má geta þess, að Will Durant segir í Grikk-
Ströng fegurö Art-
emisar storknar á leið
sinni inn í mælska á-
minningu um eigiö
ágæti sem er í raun og
veru ekki annað en
ávísun á verðmæti, sem
eru ekki til. Athyglisverð
andstæöa við forgengi-
lega fegurð málhöltu
stúlkunnar sem hverfur
inn í októberminninguna
og lifir þar, meðan Ijóð
skáldsins er lesið.
Ekki eru allir jafn inntækir fyrir skáldskap, þótt
hann búi með flestum. Ljóð eru einnig misjafniega
skilningsrík á lesendur sína. Sum taka þá traustataki
þegar í upphafi viðkynningar, en önnur eiga ógreiðari
leið að skilningi þeirra og tilfinningum. Sum koma í'
heimsókn eins og gestur sem leynir ekki á sér en er
skrafhreifinn eftir langt og einmanalegt ferðalag. Önn-
ur eru dul og seintekin, en lifa því sterkar í ímyndunar-
aflinu sem frá líður.
Við ljúkum aldrei við ljóð, segir franska skáldið Val-
éry, við yfirgefum það einungis. Ekki er þó sama, hvern-
ig við kveðjum vini okkar. Þannig er einnig mikilvægt,
hvernig skáld kveður ljóð sitt og miklu varðar, hvernig
það býr það í hendur þeim, sem við fóstrinu tekur.
Hlutverk skálds er að breyta öllum þeim í ljóðskáld,
sem tileinka sér kvæðið, eða Iesa það. Sá sem les ljóð
breytist í skáld, meðan á lestri stendur. En oft líður
langur tími þar til lesendur komast að kjarnanum. Og
sem betur fer er það eitt af einkennum góðra kvæða, að
þau leyna á sér, jafnvel — og ekki sízt — ef þau virðast
opin og augljós í upphafi — og þau geta skilizt með
ýmsum hætti; lesandanum leyfist sem sagt að leggja í
þau þá merkingu, sem hann vill.
Við skulum taka nærtækt dæmi úr bókmenntum af
öðru tagi en ljóðlist. Lítum til að mynda á Njáls sögu.
Rómantísku skáldin slógu tóninn, þegar þau þurftu á
sögunni að halda í sjálfstæðisbaráttu sinni fyrr á tím-
um. Þjóðin flykktist undir merki þeirra. Hlíðin varð
tákngervingur föðurlandsástar, trúarinnar á land-
ið; þess arfs sem Fjölnismenn fengu frá skáldi
starfs og athafna; skáldi huldunnar sem kallar
Jónas til starfa fyrir íslenzka framtíðarsýn í
Hulduljóðum; Eggerti Ólafssyni. Trúin á
landið er sótt í Búnaðarbálk hans, það far-
sæla dalalíf sem þar er boðað. Draumasýn
Njálu, þessarar glæstu fortíðar, og
athafnaþráin í verkum Eggerts eru Jón-
asi í senn hvati og fyrirmynd. Eggert
var eitt merkasta athafnaskáldið í
íslenzkri sögu, stóð jafnvel Skúla
Magnússyni á sporði í þeim efn-