Lesbók Morgunblaðsins - 10.06.1984, Blaðsíða 9

Gamalt og frægt óperuhús, Burgtheater í Vín, byggt 1741.
Þarna roru Brottnámið úr kvennabúrinu, Brúðkaup Fígaros og Cosi fan tutte eftir Mozart frumflutt.
fer hluti efnisþráðarins fram í töluðu máli.
Um hvað fjalla óperur? Gamlar óperur
sögðu mest frá ýmiss konar goðsögnum.
Síðar urðu óperur um sögulegt efni mjög
vinsælar. Síðan á dögum Mozarts hafa
óperur fjallað um ýmislegt. En einn er þó
sá rauði þráður er segja má að gangi í
gegnum flestar óperur sem við þekkjum á
okkar dögum. Það er ástin. Og óperutón-
skáld mega eiga það að sjaldan láta þeir
óperur sínar enda eins og í Hollywood. Þó
teljast Brúðkaup Fígarós, Töfraflautan og
Fidelio til þess flokks. En flestar óperur
greina frá óhamingjusamri ást. Rigoletto
varð fyrir slysni valdur að dauða dóttur
sinnar sem hafði verið tæld til ásta af
kvennabósa. La Traviata deyr í sögulok
einmitt þegar allt er að falla í ljúfa löð
milli elskendanna. Óþelló myrðir konu
sína og síðan sjálfan sig. í Tosku deyja
allar aðalpersónurnar á voveiflegan hátt.
Madame Butterfly fremur sjálfsmorð í
ástarsorg. í Carmen endar allt með morði
og ósköpum. Og þannig mætti lengi telja.
Það er eitt af furðulegheitum óperunnar
hvað fólki gengur þar illa £Íð deyja. í stað
þess að gefa upp andann hægt og hæversk-
lega eins og í leikritum og kvikmyndum,
tekur hin dauðvona persóna upp á því að
syngja hjartnæma aríu eins og ekkert sé.
Það eru atriði af þessu tagi sem gera
óperuna tortryggilega í augum sumra
tónlistarunnenda.
ELST: EVJKIDÍS EFTIPv
PERI FRA 1600
En hvernig byrjaði þetta allt saman?
Hvernig stóð á því að menn tóku að setja
saman óperur? Því er til að svara að óper-
an á upptök sín á síðustu árum sextándu
Teatro alla Scala, öðru nafni Scala-óperan,
eitt frægasta óperuhús heimsins, byggt 1778.
aldar í Flórens. Þar gerðist það, að nokkrir
tónlistarmenn, skáld og menntamenn
komu saman í höll Giovanni Bardi greifa
til að ræða málin. Endurreisnarmenn
höfðu mikið dálæti á fornöldinni. Og það
var hugmynd þessara áhugamanna að
endurreisa hið gríska drama. Gallinn var
sá að lítið sem ekkert var vitað hvernig
tónlistarflutningi var hagað í hinu forna
gríska drama. En verk skáldanna gáfu um
það nokkra vísbendingu. Á þeim grund-
velli setti tónskáldið Jacopo Peri saman
óperu sem átti að vera sem líkust því er
menn álitu að viðgengist hefði í fornöld.
Þetta var Dafne sem frumflutt var 1597.
En þetta verk hefur glatast. Elsta ópera
sem varðveist hefur er Evridís frá 1600
eftir Peri og Giulio Caccini. Þessar óperur
náðu miklum vinsældum, fremur vegna
nýjungarinnar en tónlistarlegs mikilvæg-
is. Peri og Caccini voru ekki mikil tón-
skáld. Sköpun óperunnar varð auðvitað
ekki eins og þruma úr heiðskíru lofti. Hún
átti sér marga forfeður. En tímarnir voru
nú hagstæðir. Þetta lá í loftinu. Þessar
fyrstu óperur voru ekki almennings-
skemmtun. Þær voru fyrir ríka mennta-
menn. En ekki leið á löngu þar til fyrsta
óperuhúsið fyrir almenning var opnað. Það
gerðist í Feneyjum árið 1647.
Tónlistarlega séð var óperan uppreisn
gegn pólyfóníunni sem verið hafði einráð í
tónlist um nokkurra alda skeið. Nú kom
nýr stíll fram á sjónarsviðið: einsöngur
með undirleik og fylginautur þessara nýj-
unga var hinn svokallaði generalbassi.
Hann er bassagrunnrödd gegn leiðandi
yfirrödd og studdist öll tónlist við þetta á
árunum 1600—1750. Markar þetta upphaf
barokaldar i tónlist.
Þessi fyrstu verk voru æði ólík þeim
óperum sem við þekkjum. Tónlistin var
flutt i sönglesi (recitativi) með undirleik
fárra hljóðfæra en kór greip inn í til að
skýra söguþráðinn. Það voru engar aríur
og engir dúettar. Okkur þætti þetta þunn-
ur þréttándi. En fljótlega kom fram á
sjónarsviðið mikill snillingur sem umskap-
aði þetta form og hóf það upp í hæstu
listrænu hæðir. Það var Claudio Monte-
verdi. Það eru engar ýkjur að segja að
hann hafi haft svipuðu hlutverki að gegna
í tónlist endurreisnaraldar og Shakespeare
Áhrifamikil og myndræn er þessi uppstilling úr Ödipusi konungi eftir Strarinski,
hér uppfærð i í Varsjá 1965.
Debussy setti músík við leikrit Maeter-
links um Pelléas og Mélidande. Meira að
segja Mozart gerði stundum tónlist við
góða óperutexta eins og Brúðkaup Fígarós.
Þó ég vilji ekki gera lítið úr leirburði
óperutextahöfunda held ég að segja megi
að þær óperur sem helst eru á söngskrá
óperuhúsa séu samdar við þolanlega texta
og þaðan af betri.
Meirihlutinis Er Ofur
Venjulegt Folk
En óperugestir eru snobb segja and-
stæðingar óperunnar. Þar verða menn að
vera fínir og í frægum óperuhúsum kosta
bestu sætin offjár. En við lifum í stétt-
skiptu þjóðfélagi sem skapar ríkt fólk sem
getur leyft sér hvað sem er og leggur oft
mest upp úr einhverjum fíflaskap. Það er
partur af sjálfsmati sumra þeirra sem
komist hafa áfram að halda að þeir verði
meiri menn af að viðra sig upp við listina.
Þetta ógæfufólk sækir óperur. En það læt-
ur sig heldur ekki vanta á venjulega tón-
leika. Leikhúsin eru full af þessu fólki. Og
bókmenntirnar fá ekki heldur að vera í
friði fyrir því. Það nuddar sér utan í allt
sem það heldur að geri það að meiri mönn-
um í augum annarra. En meirihluti óperu- >
gesta er upp og ofan fólk eins og á öðrum
skemmtunum. Margir koma ekki í óperuna
nema stöku sinnum. En álitlegur fjöldi er
vitlaus í óperur og lætur sig ekki vanta á
neina sýningu. Og flestir þeirra eru ekki
neinir ríkisbubbar. Það er svona bjargálna
fólk og varla það eins og ég og lesandinn.
Það fer í taugarnar á sumum það glys og
skrum sem umleikur frægustu óperu-
stjörnurnar. Hvað frægð og umtal snertir
komast engir tónlistarmenn með tærnar
þar sem þeir eru með hælana. En það er
varla sök söngvaranna og enn síður tón-
skáldanna sem gerðu tónlistina sem þeir
syngja. Það er vanmáttur manneðlisins
sem veldur. Það eru áheyrendur, almenn-
ingur, sem hefur skapað þessa dýrkun.
Sumir hafa óskaplega gaman af að vita
allt um kóngafólk. 011 blöð heims eru full
af fréttum af frægu fólki sem oft hefur
ekkert til brunns að bera nema frægðina,
stundum fyrir einhver endemi. Fólki sem
leiðist og finnst því hafa vegnað illa í líf-
inu hefur sjúklega ánægju af að velta sér
upp úr lífi fólks sem það ímyndar sér að
hafi unnið afrek og gengið vel í lífinu. En
þetta gildir ekkert fremur um óperusöngv-
ara en aðra sem láta mikið á sér bera. Það
er hávaðinn og flauturnar sem ganga í
augu fólks. Kyrrlátur vitringur, í list sem
öðru, veður sjaldan frægur og aldrei um-
talaður.
Frá Goðsögum Til
ASTARINNAR
En hvað er þá ópera eiginlega? Einfald-
asta skilgreining á óperu er að hún sé leik-
rit sem samin er við tónlist. í sumum óper-
um er tónlist hvers þáttar samfelld heild
frá upphafi til enda eins og hjá Wagner. í
öðrum er tónlistin að vísu samfelld en
skiptist niður í einingar eða söngva svo
sem aríur og dúetta. I eldri óperum, t.d.
Mozart, eru söngvarnir tengdir með söng-
lesi eða recitativi sem er eiginlega hvorki
tal né raunverulegur söngur. Og í sumum
óperum eins og Töfraflautunni og Fidelio
Nútímauppfærslur á óperum hafa á sér annað yfirbragð en
fyrr á tímum. Hér mi sjá Rakarann í Serilla i sriði Scalaóperunnar í Mílanó 1964.
LESBÖK MORGUNBLAOSINS 10. MARZ 1984 9