Lesbók Morgunblaðsins - 01.09.1984, Blaðsíða 8

Lífsstarf
og
listferill
Bókin um
Þorvald Skúlason
Hafsteinn Guðmundsson
útgefandi og Björn Th.
Björnsson listfræðingur
hafa gert Þorvaldi Skúla-
syni verðug skil í glæsi-
legri listaverkabók, þar
sem þróunarsaga þessa
merka brautryðjanda er
rakin í rituðu máli og með
myndum af verkum lista-
mannsins.
EFTIR
GÍSLA SIGURÐSSON
Listaverkabækur eru sérstök grein á bók-
menntatrénu og verða þegar bezt lætur
framlag til bókmennta, til myndlistar og svo
til sögunnar. Ragnar Jónsson vann stórvirki
á þessu sviði fyrir mörgum árum; síðan varð
undarleg uppstytta, líkt og enginn málari
íslenzkur væri þess verður lengur að um
hann væri fjallað í bók. En svo brast stífl-
an og á nokkrum árum hafa komið út fleiri
listaverkabækur en liklegt er að markað-
urinn geti torgað.
Yfirleitt hefur verið vel að þessari út-
gáfu staðið; vandað til mynda og útlits, en
kannski hefur helzt skort á í listfræðilegri
umfjöllun stundum. Með fullri virðingu
fyrir öllu því sem áður hefur verið gert á
þessu sviði, er það skoðun skrifara þessa
pistils, að bókin um Þorvald Skúlason sé
ekki aðeins Listaverkabók ársins 1983,
heldur hafi hún yfirburði yfir listaverka-
bækur fyrri ára og ber fleira en eitt til
þess. í fyrsta lagi er Þorvaldur afburða
gott bókarefni, í annan stað hefur Björn
Th. Björnsson til að bera það, sem hvern
útgefanda hlýtur að dreyma um: Frásagn-
argáfu, stílfimi og fagleg tök á efninu. Og
síðast en ekki sízt: Útgefandinn sjálfur,
Hafsteinn Guðmundsson í Þjóðsögu, er
löngu kunnur fyrir smekkvísi og hefur
hann ráðið útliti bókarinnar. Ein magnað-
asta mynd Þorvaldar, Stóðhestar frá árinu
1941, prýðir forsíðuna. Þar stendur einnig
sem undirtitill: „Brauðryðjandi íslenzkrar
samtímalistar." Þetta gæti misskilizt á þá
lund, að aðstandendur bókarinnar teldu
Þorvald eina brautryðjandann í íslenzkri
samtímalist. Enginn dregur í efa þátt
Þorvaldar í þessari þróunarsögu; hann er
þar veigamikill hlekkur í keðju, — en
naumast eini hlekkurinn.
Eitthvað þessu hliðstætt hefur oft átt
sér stað, þegar eldheitir aðdáendur lista-
manna fara að fjalla um þá. Það verður þó
að segjast, að texti Björns er að mestu laus
við það oflof sem ævinlega virkar öfugt og
verður til þess eins að maður tekur ekki
mark á höfundinum. Ritgerð Björns er að
vísu skrifuð af innilegri aðdáun á Þorvaldi,
enda mun varla um það deilt að beztu verk
Þorvaldar heyri til hátindunum í íslenzkri
myndlist. Sögumaðurinn Björn Th. fer á
kostum í lýsingum sínum á æsku Þorvald-
ar á Blönduósi, þar sem drengurinn fót-
brotnaði í langstökki, þegar hann var ráð-
inn á millilandaskip og var jafnvel farinn
að ala með sér drauma um skipstjórn. Það
er svo spurning, sem fróðlegt ,er að íhuga,
en aldrei verður svarað, hvort íslendingar
eignuðust þennan afburða málara vegna
fótbrotsins, — eða vegna þess að lista-
mannseðlið sagði til sín, — að viðbættri
örvun og áhrifum frá Snorra Arinbjarnar
málara, sem fór að vinna í apótekinu á
Blönduósi.
FORMRÆN VÍSINDI
Björn rekur þroska- og starfssögu Þor-
valdar með þeim hætti sem honum er lagið
og er vissulega verulegur fengur í því fyrir
lesandann, þegar þróunarsaga listamanns-
ins er sett inn í sögulegt samhengi við
stefnur og hræringar aldarinnar. Samt er
það svo, að öll er frásögnin áhugaverðari
af fyrri partinum á starfsævi Þorvaldar.
Þegar kemur fram yfir 1950 er því líkast
sem púðrið sé búið, söguefnið þrotið.
Um 1952 urðu slík umskipti í myndhugs-
un hjá Þorvaldi, að kalla má byltingu — sú
bylting hafði raunar verið lengi að gerjast
innra með honum, en nú var skrefið stigið
til fulls. Sumir hafa líkt þessu við frelsun,
og frelsaður undan oki fígúratífrar mynd-
listar hefur Þorvaldur haldið áfram á
þeirri sömu braut æ síðan og hvergi
guggnað, þótt ýmsir þátttakendur úr sömu
byltingu hafi síðar horfið til túlkunar á
Efnilegt byrjandarerk: Liðlega tvítugur mál-
ar Þorvaldur þessa mynd með olíulitum á
krossvið. Hún er frá Húnsstöðum við Blöndu-
ós og heitir Þurrkur.
sýnilegum fyrirbærum úr lífinu og náttúr-
unni.
Mörgum aðdáendum Þorvaldar frá fyrri
árum þykir sem full lítið hafi gerst hjá svo
ágætum listamanni á þessu tímabili og að
hann hafi endurtekið sig um of. Það fór því
eins og vænta mátti, að Björn kæmist í
hann krappan í umfjöllun um þetta tíma-
bil og þyrfti þar á allri sinni höfundargetu
og listfræðikunnáttu að halda, — en hon-
um tekst líka að halda fleytunni á floti.
Málarar, gagnrýnendur og aðrir sem
fjalla um myndlist, þekkja hvað það getur
orðið erfitt og jafnvel út í bláinn að tala
eða skrifa um óhlutlæga myndlist. Hún er
eins og músík; stendur ekki fyrir neitt
nema sjálfa sig og orð vilja verða mein-
ingarlaus, þegar um hana er fjallað. Hætt
er við að umfjöllun um þessa áratugi hefði
orðið þunnildi og upptugga á einhverjum
óskiljanlegum romsum hjá reynslulitlum
höfundi, líkt og sjá má í sumum erlendum
tímaritum um myndlist. Björn hættir sér
að vísu út á yztu nöf í útlistunum á leynd-
ardómum formanna; kenningar sem eru
svo sem jafn góðar og hverjar aðrar, en
kannski jafn erfitt að sanna, að þær haldi
vatni. Þegar strangflatastílinn ber á góma
í umfjöllun um kaflann frá 1952—1960,
tekur Björn lesandann í tíma í sjónrænni
þrívídd og tvívídd og nú gæti virzt spurn-
ing, hvort list af þessu tagi heyri ekki til
vísindum. Um fleti segir til dæmis:
„... rannsóknir sýna að fólk tengir
ákveðin geómetrísk form við bæði skap-
lyndi og ákveðna liti. Ferningur, t.d., virð-
ist flestum tákna efni, jörð, þyngd og að
hann svari til rauðs litar. Þríhyrningurinn
virðist flestum áleitið form, hreyfikennt
og svara til guls litar. Hringurinn táknar
flestum hvíld eða mjúka hreyfingu og sýn-
ist oftast svara til blárra lita. En um form
og liti er þó eins og um tóna í hljómlist:
sérgildin breytast eftir afstöðunni við önn-
ur.“
Á þessum nótum vann Þorvaldur í sjö
eða átta ár. Síðan losnar um formin; þau
verða líkt og svífandi og hringskipun tekur
við. Síðan Ölfusárstef, sem Björn kallar
svo: Áhrifin að nýju frá náttúrunni, nánar
tiltekið frá bylgjuhreyfingu á vatni. Þessi
áhrif hafa síðan loðað nokkuö sterkt við
Þorvald, hann hefur notað þau aftur og
aftur með hringformum og öðrum, sem
minna á veifur; kannski eitthvað á flugi,
eitthvað sem blaktir fyrir vindi. Um þess-
konar formrannsóknir er erfitt að fjölyrða
án þess að það verði út í bláinn, en Þor-
valdi hefur þrátt fyrir allt tekizt að við-
halda persónulegu svipmóti og stílein-
kennum, en mörgum reyndist það um
megn í afstraktinu.
Magnaðar
teikningar
Þótt ekki komi það bókinni mikið við,
langar mig til að geta um fyrstu kynnin af
verkum Þorvaldar, sem urðu fyrir margt
löngu, þegar skrifarinn var fermingar-
drengur austur í Tungum og áskotnaðist
Stillur roru lengi myndefni
Þorralds, — þessa málaði
bann árið 1939, þá úti í
Tours í Frakklandi.
8
*
r
i

n rt t v » s ; »