Lesbók Morgunblaðsins - 24.05.1986, Page 10
Búrfell —
Búrfellsgjá
Leiðarlýsing í tilefni göngudags Ferðafélags
fslands á morgun, sunnudaginn 25. maí
Eftir Salbjörgu Óskarsdóttur
Kaldársel, Búrfell, Búrfellsgjá; —
þessi ömefni hljóma kunnuglega
í eyrum. En þeklq'um við þá
staði, sem að baki þessum ör-
nefnum standa? Þekkjum við Búrfellsgjá,
þessa dvergasmíð náttúrunnar eða þá
Kaldá, ána sem rennur aðeins kílómetra
á yfirborði jarðar áður en hún hverfur
aftur ofan í hraunið?
Margt forvitnilegt er að sjá á þessu
svæði og því hefur það verið valið við-
fangsefni 8. göngudags Ferðafélags ís-
lands, sem verður nú á sunnudaginn, þann
25. Gengið verður frá Kaldárseli yfír að
Búrfelli, eftir Búrfellsgjá og þaðan aftui
að Kaldárseli. Þetta er létt gönguleið og
við allra hæfí. Farið verður með áætlunar-
bflum frá BSÍ og verða 2 ferðir, kl. 10.30
og kl. 13.00. Einnig er hægt að koma í
veg fyrir bflana á leiðinni eða á eigin bíl
að Kaldárseli. Áætlaður göngutími er um
3 tímar með góðum hvfldum.
Við skulum nú athuga þessa leið og það
sem fyrir augu ber. I Kaldárseli em nú
starfræktar sumarbúðir KFUM og K og
hefur verið gert alllengi. Þar var búið áður
en jörðin fór í eyði á síðustu öld. Framan
við húsið rennur Kaldá, ein stysta á lands-
ins og uppspretta ýmissa þjóðsagna. í einni
þeirra segir frá karli nokkmm göldróttum
sem hafí kveðið ána ofan í hraunið þegar
tveir synir hans fómst þar.
Við göngum í austurátt. Sunnan við
okkur era Kaldárhnúkar og við sjáum inn
í Helgadal, þar sem er núverandi vatnsból
Hafnarflarðar. Fljótlega verður á vegi
okkar haglega hlaðinn garður, úr hraun-
grýti, þó nú sé hmnið úr honum á stöku
stað. Þetta em minjar merkrar fram-
kvæmdar. Árið 1917 stóðu bæjaryfirvöld
í Hafnarfirði frammi fyrir þeim vanda að
vatnsbólið í Lækjarbotnum, rétt sunnan
við bæinn, dugði ekki lengur og fjárhagur
bæjarins leyfði ekki að lögð yrði vatnsæð
frá Kaldá. Þá var ráðist í það að veita
vatni úr Kaldá yfír á aðrennslissvæði Iind-
arinnar í Lækjarbotnum. Því var þessi
garður hlaðinn og á honum lá trérenna,
sem vatnið var látið renna eftir um 1600
m leið. Þar rann vatnið út í jarðveginn
og skilaði sér á nokkmm dögum í vatns-
bólið í Lækjarbotnum. Þessi framkvæmd
dugði fram yfír seinni heimsstyijöld. Það
var svo árið 1951 sem lokið var við gerð
vatnsæðarinnar úr Kaldárbotnum til bæj-
arins og liggur vegurinn að Kaldárseli
með þeirri vatnsleiðslu.
Áfram göngum við á greiðfæm hellu-
hrauninu. Nú em Helgafell og Valahnúkar
sunnan við okkur og við steftium beint á
Búrfellið, handan þess trónir Húsfell, ívið
hærra. Við göngum þvert á varðaða leið,
þetta er Selvogsgatan, gömul þjóðleið
vermanna milli Hafnaifyarðar um Grinda-
skörð niður í Selvog. Nýlega vom vörðum-
ar á þessari leið endurreistar a.m.k. þær
sem em innan marka Reykjanesfólkvangs.
Nú komum við að Búrfelli, gígbarmur-
inn er hæstur 179 m, en við rætur fellsins
stöndum við í rúmlega 100 m hæð. Búrfell
er eldgígur og úr gígnum mnnu hraun í
Hafnaifyörð og Skeijaijörð. Við aldurs-
greiningu á mó undan hrauninu var það
talið vera 7.200 ára gamalt. Við getum
gengið upp á gígbarminn og virt fyrir
okkur útsýnið. Nær okkur hlykkjast Búr-
fellsgjáin um hraunið, fjær er fjallahring-
urinn og Snæfellsjökull trónir sem útvörð-
ur í norðri. Leið okkar liggur ofan í gjána
og við göngum eftir gróinni hrauntröðinni.
Gjáin er um 3,5 km á lengd, við Búrfell
er hún þröng og barmar háir, en neðar
breikkar hún og barmar lækka, viða em
barmamir íhvolfír og þama era hellisskút-
ar sem hefur verið hlaðið fyrir, til að fá
skjól fyrir fé. Hraun tók mjög snögglega
að renna til austurs frá Búrfelli og þvi
hefur gjáin tæmst og varðveist sem hraun-
tröð.
Neðst í gjánni komum við að Gjárrétt,
sem forðum daga var lögrétt fyrir Garða-
hrepp, Bessastaðahrepp og Hafnarflörð.
Réttin var notuð fram yfír 1920 en þá var
Hraunrétt gerð að lögrétt. Við réttina er
skúti sem hefur verið hlaðið fyrir, þar
dvöldu menn nóttina áður en réttað var
og vöktuðu safnið. Oft var mannmargt
þama þá nótt og var þá stiginn dans á
Garðaflötum, sem em þaðan skammt í
suðaustur, ofan við gjána. í spmngu rétt
við réttina er hægt að fá rennandi vatn
og hefur verið hlaðið hraungijóti svo
hægara sé að komast að vatninu. Þar sem
gjáin endar er girðing, við hana em mörk
Heiðmerkur í suðri. Við röltum nú til baka
að Kaldárseli og fylgjum girðingunni. Við
hana, og skammt frá Kaldárseli göngum
við aftur fram á grjótgarð vatnsveitunnar,
þar sem hann liggur yfír mikla gjá.
Hringferð okkar er nú lokið, við emm
komin aftur að Kaldárseli og lítum til
baka yfír farinn veg. Við höfum lagt um
10 km að baki og margt forvitnilegt borið
fyrir augu og við emm nú að vonum fróð-
ari um þessi ömefni, sem við þekktUm áður
lítt nema af afspum.
N
Hjartanu
hjálpað
Iheimi læknavísindanna hafa margir
unnið af kappi að því að búa til
algert gervihjarta og það er saga
bæði sigra og ósigra. Nú em sér-
fræðingar að hanna örlítil tæki, sem
hægt er að koma fyrir í líkama manna
og byggjast á háþróaðri örtölvutækni
og nýjum efnum, sem líkaminn getur
sætt sig við, oggefíð vaxandi fjölda fólks
með hjartagalla möguleika á að lifa
fullkomlega eðlilegu lífí.
Ad Hægjaá
Hjartslættinum
Venjulega er beitt lyfjameðferð við
óeðlilega tíðum hjartslætti (tachycardia).
En læknar em að komast að raun um
það að vemlegur fyöldi sjúklinga, sem
em í langtíma meðferð, sem verða fyrir
slæmum aukaverkunum, fá ónæmi fyrir
lyfjunum eða þau hafa engin áhrif á þá.
Vísindamenn hafa því snúið sér að því
að veita sömu örtölvutækni og notuð er
í stöðluðum hjartagangráðum til að búa
til „klárt" rafeindatæki, sem hægt er
að „græða í“ menn og skynjar og stillir
óeðlilega tíðan hjartslátt, áður en kemur
til flökts í hjartavöðva — en það er
hættulegast lífí manna.
Intertach-tækið, framleitt af Int-
ermedics of Angleton í Texas, hefur að
geyma örtölvuverk, sem hægt er að
forrita til að skynja, skrá og meta var-
hugaverðar breytingar á hjartslætti og
gera viðeigandi ráðstafanir. Aðalhluta
tækisins, sem er litlu stærri en eldspýtna-
stokkur og vegur 49 gr, er komið fyrir
undir viðbeini sjúklingsins og er tengdur
við hjartað með leiðslu, sem er þrædd
gegnum æð. Málmblendi endi á leiðslunni
sendir upplýsingar um starfsemi hjartans
aftur til miðverks örtölvunnar og miðlar
þeiiri rafmagnsmeðferð, sem við á.
Örtölvan getur geymt í minni sínu
síðustu vel heppnuðu viðbrögðin til að
stilla hinn óeðlilega tíða hjartslátt og
endurtekið meðferðina, þegar sama
ástand endurtekur sig. Að auki getur
tækið geymt fjölda þeirra skipta, sem
óeðlilega tíður hjartsláttur hefur átt sér
stað og hin ýmsu viðbrögð sem tækið
hefur hrandið af stað. Læknar geta
skoðað þessi gögn á tölvuskjá á stofunni
hjá sér eða hægt er að senda þau gegnum
síma með því að nota senditækið, sem
haldið er yfír bijósti sjúklingsins.
Framleiðendur segja, að Intertach,
sem kostar um 7 þús. dollara, geti greint
muninn á hröðum hjartslætti sem stafar
af umræddum sjúkdómi (tachycardia)
og vaxandi hjartslætti af völdum líkam-
legrar eða andiegrar áreynslu.
IGRÆÐANLEGAR DÆLUR
Heilbrigt hjarta knýr blóð um 100.000
km vegalengd gegnum slagæðar, blá-
æðar og háræðar með því að dragast
saman og þenjast út 40 milljón sinnum
á ári. En þessi stöðuga starfsemi getur
stundum orðið hinum dælandi hjartahólf-
um um of og þá sérstaklega vinstra
afturhólfínu, sem sendir blóð um allan
líkamann — og vinnur um 80% af störf-
um hjartans.
Til að létta þessa byrði era nokkur
fyrirtæki að þróa ígræðanleg tæki, sem
eiga að aðstoða hjartahólfín við dæluna.
Nú em slík hjálpartæki (VAD — ventric-
ular-assisis devices) notuð til að halda
hjartanu dælandi við hjartauppskurði eða
meðan sjúklingur bíður eftir hjarta-
ígræðslu. En vísindamenn vonast til að
geta þróað minni tæki, ígrædd varan-
lega, sem geti látið í té vöðvakraft
mannshjarta án þess að hið eðlilega líf-
færi sjúklingsins sé íjarlægt. Næsta gerð
af VÁD mun verða rafknúin og ætti að
geta gert sjúklingnum kleift að hreyfa
sig næstum því eðlilega.
(Newsweek)
Einstofna
mótefni og
fleira nýtt
í lyfjagerð
Ileit sinni að töframeðulum til að
lækna sjúkdóma fara vísindamenn
í langar könnunarferðir inn í hinn
nýja og heillandi heim lyQanna.
Með erfðatæknilegum aðferðum em
þeir að mynda ný efni til að koma f
staðinn fyrir náttúmleg efni og þróa
öruggari bólueftii gegn smitsjúkdómum.
í október í fyrra, 1985, veitti banda-
ríska Matvæla- og lyfyaeftirlitið leyfí til
notkunar á erfðatæknilegu lyfí til að
auka vöxt manna — það er efni, sem
gerir bömum, sem vaxa ekki eðlilega,
mögulegt að ná fullri stærð. Mörg þeirra
Ijr§a, sem nú er verið að hugsa upp,
eiga áratugi í land, áður en þau verða
tekin í notkun, en verið getur, að með
þeim verði hægt að útrýma sumum hinna
verstu sjúkdóma — svo sem liðagigt,
vöðvarýmun, lifrarbólgu, dreyrasýki og
tannskemmdum.
Einstofna mótefni. Uppgötvun ein-
stofna mótefna er eitt mesta framfara-
skref, sem stigið hefur verið á sviði
hagnýtrar ónæmisfræði í mörg ár. Einn-
ig má hugsa sér að nota einstofna mót-
efni sem flutningstæki fyrir lyf og
komast þannig fyrir einn mesta vandann
við lyfjameðferð gegn krabbameini, en
hann er eiturverkanir krabbameinslyfja
á heilbrigðar frumur. Hæfíleiki geisla-
merktra einstofna mótefna til að leita
uppi æxli í líkamanum bendir til þess,
að þetta sé fr amkvæmanlegt.
Lyf gegn sýklum. Áfangi, sem lofar
góðu á þessu sviði, er lyf við lífshættu-
legu kvefi. Lyf þetta — alpha interferon
— er nú verið að reyna í formi nefúðun-
ar. Lyf þetta dugar einnig vel gegn
sjaldgæfri tegund af hvítblæði.
Eyðni-farsóttin knýr vísindamenn á
sviði læknisfræðinnar til að fínna hið
fyrsta ömggt lyf gegn þessari veim —
en það tekur að minnsta kosti tvö ár enn.
„Þetta er nær óvinnandi verkefni,"
segir háttsettur læknir í heilbrigðisráðu-
neyti Bandaríkjanna. „Við vitum allvel
hvemig eigi að vissu marki að halda
eyðni í skeQum, en það að fínna upp lyf
gegn slíkri veim hefur aldrei verið gert
áður.“
Ónæmiskerfi styrkt. Önnur aðferð
er að styrkja ónæmiskerfí líkamans. Vís-
indamenn geta sett saman náttúmleg
efni, sem hvítu blóðframumar gefa frá
sér í örlitlu magni. Þau hrinda af stað
vamaraðgerðum gegn innrás lífvera á
borð við veirur.
Ljrfíð gamma interferon virðist gefa
góða raun við liðagigt. Interleukin-2
lofar góðu gegn krabbameini í ristli,
sortuæxli og sarkmeini.