Lesbók Morgunblaðsins - 24.05.1986, Side 11

BENKOW
Yfirleitt er það sjaldnast talið til neinna stórtíð-
inda, þótt einhver íhaldssamur stjórnmálamað-
ur finni upp á því einn góðan veðurdag að
taka sér penna í hönd og fari að skrifa ævi-
sögu sína — og er heldur ólíklegt, að menn
bóist þar almennt við einhveijum bók-
menntalegum undrum og stórmerkjum. Satt
að segja kitlar slík bókarfrétt ímyndunarafl
manna aðeins rétt hóflega. En þegar auglýst
er að Jo Benkow muni árita bók sína í
einhverri bókaverzlun, streymir fólk á stað-
inn, ýmist með ævisöguna hans í fórum sín-
um eða menn kaupa sér eintak þar á staðn-
um. Staðreyndin er sú, að öruggasta met-
sölubók allra tíma í Noregi, sálmabókin,
hefur núna í ár fengið mjög svo harðan
keppinaut í sjálfsævisögu Jos Benkovs, „Frá
sýnagógunni til Ljónabakkans". Frá því að
bókin kom út í fyrrahaust hafa selzt meira
en 200.000 eintök af henni — hinn mikil-
virki stómjósnari Ame Treholt, sem segir
í sinni bók frá leynifundum sínum með út-
sendurum KGB, verður að sætta sig við
annað sætið í baráttunni um bók ársins.
Barátta Upp á Líf
OgDauða
Ljónabakkinn er hallinn með ljónastyttun-
um neðst í Stúdentalundinum fyrir framan
Stórþingshúsið í miðborg Oslóar. Þangað,
inn á norska þjóðþingið, átti leið litla gyð-
ingadrengsins eftir að liggja um síðir, þótt
hann í æsku hefði mátt þola sífelld hrakyrði
og háðsglósur af hálfu annarra stráka og
raunar fullorðinna líka vegna uppmna síns
og framandlegs útlits. Hann ólst upp með
annan fótinn i fomri hefð sýnagógunnar —
í samkunduhúsi gyðinga — en með hinn
fótinn í heilnorsku, hánorrænu umhverfí,
klæddur símynstmðum ullarpeysum og með'
geitarost ofan á brauðið eins og hver annar
Norðmaður. Það átti fyrir honum að liggja
að verða formaður Norska hægriflokksins;
í nokkur ár var hann formaður þingflokks
hægrimanna. Núna skipar hann næst æðsta
virðingarsessinn með þjóðinni: Æðstur er
að sjálfsögðu Ólafur konungur, en næstur
honum að virðingu telst vera forseti stór-
þingsins, Jo Benkow.
Með einkar hógvæm orðalagi flallar
höfundurinn um ýmsa örlagaþmngna at-
burði og hryggileg atvik; einkennist frásögn
hans bæði af mannlegri hlýju og kærleika,
er hann rekur ættarsögu sína.
„Það em litlu, yfírlætislausu orðin, sem
em stórbrotin," segir hann.
AustanÚr
Hvítarússlandi
Fjölskyldan hét uppmnalega Benkowitz,
en það var á þeim tímum, þegar hún átti
ennþá heima austur í Grodna í Hvítarúss-
landi. Þar fæddist Chaim, föðurafí Jos, um
1880. Hann lærði ljósmyndun og hlaut
starfsheitið keisaralegur hirðljósmyndari.
Vegnaði honum framan af allvel í starfi sínu
eða allt þar til ein af hinum æðisgengnu
ofsóknaröldum hófst þar eystra gegn gyð-
ingum — svokallað pogrom — þegar skipu-
lagðar morðsveitir réðust til atlögu gegn
vamarlausu fólki af gyðingaættum og drápu
heilu fjölskyldurnar á hinn grimmdarlegasta
hátt. I sumum þorpum gyðinga í Hvítarúss-
landi og Úkraínu var hvert einasta manns-
barn drepið. Chaim Benkowitz tókst að flýja
land ásamt fjölskyldu sinni, og settist hann
að í Gautaborg, þar sem hann tók til við
sinn fyrri starfa sem ljósmyndari. Eftir
nokkra dvöl í Gautaborg fluttist hann þó
með fjölskyldu sinni til Stokkhólms og starf-
rækti þar eigin ljósmyndastofu við Norr-
almstorg í nokkur ár. Hann fluttist í þetta
skipti til Noregs, þar sem Benkowitz-fjöl-
skyldan settist endanlega að í Osló.
Fjölskylda móður Jos átti að baki svipaða
örlagasögu, nema hvað hennar fjölskylda
flúði til Englands, þegar drápsherferðin
gegn gyðingum tók að magnast í Hvítarúss-
landi. Frá Englandi fluttist sú fjölskylda svo
nokkru síðar líka til Noregs.
Aðlögun á Kostnað Hins
Gyðinglega Hugarheims
Á hinu gyðinglega heimili sínu naut Jósef
litli mikillar ástúðar og umhyggju: þar var
sígilda kosér hænsnakjötsúpan eftirlætis-
rétturinn, og þar heima öðlaðist drengurinn
þá öryggiskennd og það sjálfstraust, sem
svo greinilega verður vart í öllu hans fasi
og átt hefur dtjúgan þátt í að gera hann
að þeim mikilsmetna stjórnmálamanni, sem
hann er núna. En utan hinna traustu vé-
banda sinnar samheldnu fjölskyldu, varð
hann iðulega að berjast með hnúum og
hnefum á unglingsárunum fyrir tilverunni.
Jafnaldrar hans tóku hann rækilega í gegn
og börðu hann gjarnan sundur og saman,
því að það var oftast ekkert sældarbrauð
að vera gyðingur í Noregi á árunum milli
heimsstyijaldanna.
Jo Benkow skrifar um þetta í bók sinni:
„Eitt sinn á árunum fyrir seinni heims-
styijöld var einn sláni í skólanum, sem ég
gekk í, og sagði hann við mig, að ég skyldi
snauta heim til helvftis subbulegu júða-
mömmunnar minnar. Það var nú reyndar
alls ekkert svo óvanalegt fyrir mig að heyra
slíkar og áþekkar glósur, enda urðu þær
oft á tíðum upphafið að mörgum þeirra
slagsmála, sem églentií.“
Oöryggi, rótgróin vanmetakennd og áköf
löngun til að falla eðlilega inní samfélagið
og vera viðurkenndur af því umhverfi, sem
hann lifði og hrærðist í, setti mikinn svip á
uppvaxtarár Jos Benkows. Það eru þyí sárs-
aukafullar skýringar, sem liggja að baki
þeirri ákvörðun hans að aðlagast norsku
samfélagi og m.a. stífa hina gyðinglegu
nafngift sína, Josef Elias, niður í Jo; föður-
afi hans hafði þegar strikað burt itz-ending-
una úr fjölskyldunafninu.
„Ég hef alltaf verið þeirrar skoðunar, að
hin sérstaka vanmetakennd gyðinga sé
alvcg einstaklega vfðfeðm. Það er ennþá
skoðun mín, þótt égætti að vita betur, “ seg-
ir hann. „Skýringarinnar er að leita í þúsund
ára gömlum og rótgrónum ótta og öryggis-
leysi."
LOKSINS LJÓS OG LOFT
„Stofnun ísraelsríkis markaði á sínum
tíma þáttaskil; já, það má raunar segja, að
í því hafi falizt sjálft upphafið á sálrænni
þróun í frelsisátt. Það var ekki lengur nein
þörf á að loka sig inni og einangra sig. Það
var hægt að hleypa inn Ijósi og lofti, “ segir
Jo Benkow, og hann bætir við eftir nokkra
þögn: „Það hafði ekki verið svo mikið um
það hér áður fyrr meðal þeirra gyðinga, sem
héldu fast við mörg hundruð ára gamlar
hefðirfrá sinni afmörkuðu gettótilvist. “
Þegar Jo Benkow segir þannig hug sinn
allan og ræðir um margvíslega geðhnúta
sína og duldir, um þann ótta, sem hann er
haldinn og um veikleika sína, þá gerir hann
það ekki bara sem gyðingur, heldur sem
hver annar maður. Lesendur sjálfsævisögu
hans þekkja sjálfa sig aftur í lýsingum hans,
og það er sennilega ein af skýringunum á
því að bók forseta stórþingsins varð metsölu-
bók. Aðsópsmiklir stjómmálamenn, hvort
sem þeir eru norskir eða af einhveiju öðru
þjóðemi, fínna sjaldnast hjá sér sérstaka
þörf til að bera á borð fyrir allan almenning
sitt mannlega eðli og koma með því um
leið upp um ýmsa miður hetjulega eiginleika
í fari sínu.
„Sú stund rennur víst einhvem tíma upp
í lífí hvers og eins, að maður óski þess að
fá bara að koma til dyranna eins og maður
er klæddur, “ segir Jo Benkow. „Ef til vill
var það ætlun mín að sýna, að stjómmála-
maður er mannleg vera en ekki bara einhver
pólitískur tindáti. “
í MINNINGU ÞEIRRA,
SemLétuLífiðÍ
Gasklefum NAZISTA
Með bók sinni vildi Jo Benkow einnig
segja frá þvi, sem núna er að mestu gleymt
eða þá aðeins getið um sem tölfræðilegra
staðreynda — frá hinni skipulegu útrýming-
arherferð á hendur gyðingum í heimsstyij-
öldinni síðari. Hans eigin fjölskylda fór ekki
varhluta af þeirri skelfilegu drápsherferð:
Móðir hans, systir, tvær föðursystur og einn
systmngur hans vom tekin af lífi í Ausch-
witz í Póllandi.
„Einhver sagði við mig, að ég hefði með
bókinni reist foreldrum mínum fagurt
minnismerki, “ segir Jo Benkow. „Ef til vill
er það einmitt þetta, sem hefur glatt mig
allra mest ísambandi við bókina mína. “
Bók Benkows felur í sér áskomn og ákall
eins meðbróður til annars um að sýna
manngildi hvers og eins meiri virðingu.
Bókina má skoða sem uppgjör við fordóma
og tortryggni í garð aðfluttra útlendinga,
og hún kemur út um sama leyti og þjóð-
félagslegar athuganir í Noregi hafa leitt í
Ijós, að um það bil 50% Norðmanna em
fylgjandi því, að innflytjendur til Noregs
taki saman föggur sínar og hverfi úr landi.
Gyðingadrengurinn sem varð
forseti norska Stórþingsins og
hefur nú enn aukið hróður sinn
með metsölubók.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 24. MAl 1986 11
- t 'itxa&n