Lesbók Morgunblaðsins - 24.05.1986, Page 14

ar virðingar fyrir. Beda Venerabilis
(673—735) hafði ritað Historia eccles-
iastica gentis Anglorum og telst fyrir
bragðið faðir enskrar söguritunar og um
1070 ritaði Adam af Brimum fyrrnefnt rit
um sögu erkistólsins í Hamborg-Brimum
og gat atburða á Norðurlöndum og íslandi.
íslenskir lærdómsmenn hafa þekkt þessi rit
og nokkur önnur bæði á latínu og þjóð-
tungum, einkum engilsaxnesku. Sæmundur
fróði í Odda samdi Noregskonungatal á
latínu að því er talið er og hefur líklega
talið sig af konungakyni. Ari taldi sig einnig
kynborinn, rakti ætt sína allt til Njarðar og
Freys í íslendingabók, en kyngöfgi var ekki
aðalatriði bókar hans, heldur sigur krist-
innar kirkju kristnitakan og skipulagið á
íslandi.
Kirkjan opnaði íslendingum leið til mann-
virðinga innan aðalsins í Evrópu. íslenskir
höfðingjar höfðu búið við einangrun í útsæn-
um og gátu hvorki vakið á sér athygli með
stórveislum, glæsibyggingum né orustum.
Þeirra vopn og sóknartæki til mannvirðinga
var penninn og bókin. Innan kirkjunnar gátu
þeir orðið biskupar, ábótar og hefðarklerkar
og gist furstahailir, þótt engin stórmenni
yrðu til þess að sækja þá heim. íslendingar
urðu að sníða samfélag sitt að tísku tímans
til þess að vera teknir í samfélag útvalinna
í álfunni, og það tókst vel og skipulega um
1100.
Bækur Og TÍMATAL
AraFróða
I málfræðiritgerð frá því um 1150 segir
að Ari Þorgilsson hafi sett spakleg fræði á
bækur af skynsamlegu viti. Snorri Sturlu-
son getur um bækur Ara fróða í Heims-
kringlu og staðhæfir að hann hafí fyrstur
skráð á íslensku fræði bæði foma og nýja.
í þeim orðum felst ekki að Iærðir menn ís-
lenskir hafí verið óskrifandi á móðurmálið
áður en Ari kom til skjalanna. Kristninni
fylgdu skólar og bóklegur lærdómur, og um
miðja 11. öld höfðu Islendingar eignast
lærða menn eins og ísleif biskup, og hér
höfðu verið skráðir margskonar textar svo
sem máldagar kirkna og lagasöfn. í Kristin-
rétti Grágásar segir, að kirkjubóndi" „skal
láta ráða skrá og lýsa þann máldaga heima
að kirkjunni" árlega, þegar menn Qölmenntu
mest til tíðasöngs. Máldagar voru réttinda-
og eignaskrár kirkna, en slíkar skrár hafa
verið eitt hið fyrsta sem var skráð og lesið
á íslensku. Fræðin fomu og nýju, sem Ari
Aðalafrek fræði- og
vísindamannsins Ara
Þorgilssonar var
tímasetning hans á
norrænum atburðum
innan kristinnar sögu.
Með tímasetningunni
gerði hann íslenzka
fortíð að sjálfstæðum
þætti í evrópskri
sögu.
festi á bækur, voru nýtt efni ritaðs máls á
íslensku eða sagnfræði.
Sagnfræði er ekki sundurlaus fróðleikur,
heldur skýring eða a.m.k. lýsing á ákveðinni
atburðaröð innan tímamarka. Tímatal er
gmndvöllur allrar sögu, og á dögum Ara
var norræn saga á ættfræði- og sagnastigi.
Menn kunnu urmul af sögnum um forfeður
sína, sem höfðu búið í misjafnlega marga
ættliði á nafngreindum jörðum. Akveðnir
atburðir höfðu gerst á dögum Gissurar hvíta,
Eyjólfs Valgerðarsonar, Þorgils Arasonar á
Reykhólum og annarra nafngreindra
manna, en ártöl vantaði; þau skildu íslend-
ingar ekki fremur en Jón í blábringu í
Söguköflum Matthíasar Jochumssonar. Jón
var skynugur maður og skrifari góður, en
skildi ekki ársetningar. íslendingar miðuðu
atburði við ættliði og starfstímatal. Menn
höfðu lögsögu ákveðinn áraíjölda, ogkóngar
og keisarar sátu að ríkjum, þegar nafn-
greindir atburðir gerðust. Skafti Þóroddsson
„hafði lögsögu sjö sumur og tuttugu"...
„En hann andaðist á hinu sama ári og Ólaf-
ur hinn digri féll Haraldssonur, Guðröðar-
sonar, Bjamasonar, Haraldssonar hins
hárfagra, þremur tugum vetra síðar en Ólaf-
ur féll Tryggvasonur". Þennan fróðleik
tengdi Ari ársettum atburðum í Evrópu og
allt til Jórsala. Hann segir að Teitur ísleifs-
son sagði oss „að því, er kristni kom á Is-
iand. En Ólafur Ttyggvason féll hið sama
sumar að sögn Sæmdundar prests... Það
var hundrað og þremur tugum vetra eftir
dráp Eadmundar, en þúsund eftir burð
Krists að alþýðu tali“.
íslendingabók. Islendingabók er eina
varðveitta ritið eftir Ara Þorgilsson, en bók-
in var til í tveimur gerðum, sem hafa getað
réttlætt að Snorri og aðrir töluðu um bækur
Ara í fleirtölu. Sjálfur segist Ari hafa skrifað
íslendingabók fyrir biskupana Þorlák Run-
ólfsson í Skálholti (1118—33) og Ketil
Þorsteinsson á Hólum (1122—45) og sýnt
þeim og Sæmundi fróða í Odda (d. 1133).
Bókin var m.ö.o. ritskoðuð opinber saga.
Ritskoðendurnir lögðu til að höfundur
breytti henni talsvert, sleppti ættartölu og
konungaævi. Ari hefur samið upphaflegu
gerð bókar sinnar á ámnum 1122—33, lík-
lega snemma á tímabilinu, en síðari gerðina
um 1130. Þá jók hann við „því er mér varð
síðan kunnara og nú er gerr sagt á þessi
en þeiri", eins og hann kemst að orði.
Þannig varð til texti þeirrar Islendingabók-
ar, sem hefur varðveist, allvel til vorra daga.
Snorri Sturluson hefur haft fyrir sér eldri
gerð íslendingabókar, er hann segir, að Ari
hafi „þat ártal fyrst til þess er kristni kom
á Island“. Kristnitökukafli Islendingabókar
er meginþáttur hennar, en í varðveittu
gerðinni er það ártal fyrst, er ísland byggð-
ist úr Noregi og Eadmundur hinn helgi
Englakonungur var drepinn 870 ámm eftir
burð Krists.
Ari hefur þekkt eitthvað af erlendum
sögubókum. Menn em sammaál um að hann
hafí þekkt Kirkjusögu Englands eftir Beda
prest. Sjálfur vitnar Ari í Kátmundar sögu
helga, konungs í Austur-Anglíu á Englandi.
Danskir fræðimenn, Axel E. Christensen
og Svend Ellehoj, telja að hann hafi þekkt
sögu Hamborgarabiskupa eftir Adam frá
Brimum, en hún telst ekki hafa verið kunn
hér á landi fyrr en eftir daga Ara. Ellehoj
bendir á, að hvergi í evrópskum bókum fyrir
daga Ara sé minnst á fall Ólafs konungs
Tryggvasonar nema hjá Adam af Brimum,
en Ari notar þann atburð til þess að ársetja
kristnitökuna á íslandi. Hann kann að hafa
kynnst bókinni á ferðalagi erlendis. Sæ-
mundur fróði (d. 1133) menntaðist á Frakk-
landi, þ.e. Rínarlöndum, og hélt skóla í
Odda, og þar og við skólana í Skálholti og
Haukadal hafa verið til ýmsar bækur, m.a.
rímfræði sem Ari hefurþekkt.
Tveir af nemendum Isleifs urðu biskupar,
þeir Jón ígmundarson á Hólum og Kolur
Þórkelsson Víkvetjabiskup í Noregi en
Norðmenn hafa þá ekki talið sig eiga völ á
betri manni í biskupsstólinn hjá sér. Skóli
Isleifs biskups hefur staðið undir nafni, þótt
ungur væri að árum. Kunningsskapur hefur
verið milli lærðra manna hér á landi. Þeir
hafa hist árlega á alþingi og borið saman
bækur sínar. Erlendu ritin, sem þeir hafa
kynnst, hafa hvatt þá til fræðistarfa um
1100, þegar Skálholtsstóll var stofnaður og
íslendingar voru lögformlega komnir í tölu
kristinna þjóða.
Tímatal Ara fróða. Aðalafrek fræði- og
vísindamannsins Ara Þorgilssonar var tíma-
setning hans á norrænum atburðum innan
kristinnar sögu. Með tímasetningunni gerði
hann íslenska fortíð að sjálfstæðum þætti
í evrópskri sögu. Búandkarlar á eyju í út-
sænum áttu sér sögu líkt og margfræg ríki
og stofnanir annars staðar á heimskringl-
unni. Hið mikla „framlag Ara er glögg-
skyggni hans og skilningur á nauðsyn þess
að gera sér ljósa grein fyrir tímatali íslenskr-
ar sögu og ganga eins tryggilega og unnt
var frá ákveðnum viðmiðunartölum, sem
bæði tengdu kerfíð saman inn á við og
bundu það við alþjóðlegt árstalskerfí kirkj-
unnar út á við.“
Öruggast fyrir Ara var að telja frá ársett-
um samtíðaratburði aftur til tengjanlegra
atburða í fortíðinni og setja upp ákveðna
tímatalstöflu með evrópskum ársetningum.
Síðasti innlendi atburður, sem Islendingabók
greinir, er andlát Gissurar biskups, en Ari
tímasetti það ekki með ártali (iii8), heldur
viðmiðun við atburði erlendis. „A því ári enu
sama obiit (þ.e. andaðist) Paschalis secund-
us páfí fyrr en Gissr biskup ok Baldvini
Jórasalakonungr ok Arnaldus patriarcha í
Híerúsalem og Philippus Svíakonungr, en
síðar et sama sumar Alexíus Grikkjakon-
ungr; þá hafði hann átta vetr ens fjórða
tegar setit at stóli í Miklagarði. En tveim
vetrum síðarr varð aldamót." Síðar segir
hann að aldamót hafí orðið 120 árum eftir
fall Ólafs Tryggvasonar, 250 árum eftir
dráp Eadmundar Englakonungs, 516 árum
eftir andlát Gregoríus páfa, „en hann andað-
ist á öðru ári konungsdóms Fóku keisara,
Qórum vetrum ens sjaunda hundraðs eptir
burð Krists að almannatali. Það verða allat
saman tuttugu ár ens tólfta hundraðs"
(1120).
Aldamót tunglaldar urðu 1. sept. 1120,
og við þau miðaði Ari fróði tímatal sitt, en
taldi reyndar frá dauða Gissurar tveimur
árum áður. Beinum orðum tilfærir hann
fjögur ártöl í íslendingabók: 1120, aldamót,
1000, er Ólafur Tryggvason andaðist og
kristni kom á Island, 870, er Játmundur
helgi var drepinn og Ingólfur fór að byggja
ísland, og 604, dánarár Gregoríusar páfa
mikla. Bilið milli föstu ársetninganna: 1120,
1000 og 870 — brúaði Ari með sögnum um
starfstíma biskupa og lögsögumanna, sem
hann tengdi við einstaka atburði í sögu ís-
lendinga og norskra konunga.
Ýmsir fræðimenn hafa bent á að dauði
Játmundar er ekki ársettur í kunnum heim-
ildum fyrr en í Játmundarsögu, sem Her-
mannus erkidjákni setti saman um 1100.
Líklega hefur Ari ekki þekkt dánarár Ját-
mundar, þegar hann samdi fyrri gerð íslend-
ingabókar og orðið að láta sér nægja að
fullyrða, að „Island byggðist fyrst úr Noregi
á dögum Haralds hárfagra," en kveðið síðar
á um árið.
Teitur ísleifsson, fóstri Ara, fræddi hann
um embættisár ísieifs Gissurarsonar, fyrsta
biskupsins í Skálholti, en sjálfur þekkti Ari
starfstíma Gissurar. Þetta urðu samtals 64
ár frá aldamótum og dró ekki Iengra en til
vígslu ísleifs (d. 1056). Þá greip Ari til
lögsögumannatals, sem hann segist skrifa
eftir sögn Markúsar Skeggjasonar lögsögu-
manns (d. 1107) og þeirra frænda.
Lögsögumannatalið hefur Markús haft
eftir Bjarna spaka, Iangafa sínum, sem
mundi Þórarin Ragabróður (950—69) og sex
eftirmenn hans í lögsögumannsembættinu,
en þeir gegndu starfí samtals í 104 ár. Við
þetta lögsögumannatal hefur Markús bætt,
uns hann tók sjálfur við lögsögu af Sighvati
Surtssyni. Á dögum Sighvats „kom Sæ-
mundur Sigfússon sunnan af Frakklandi
hingað til lands og lét vígjast til prests".
Alls hefur lögsögumannatal Markúsar
Skeggjasonar tekið yfír 134 sumur og verið
tengt einstökum atburðum í sögu Noregs-
konunga. Þannig segir Ari að Haraldur
/A
konungur hafí fallið á Englandi sama sumar
og Kolbeinn Flosason tók lögsögu (1066).
Frá lögsögu Kolbeins til upphafs lögsögu
Þórarins Ragabróður voru 116 sumur, en
lengra mundi ekki Markús og frændlið hans,
svo að íögsögumannatalið hefur endað í
óræðu tímaleysi um miðja 10. öld. Ara hefur
ekki tekist að tengja upphaf alþingis neinum
tímasetjanlegum atburði. Þá virðist hann
hafa tekið það ráð að tengja lögsögumanna-
talið landnáminu með fullyrðingu um lög-
sögu Hrafns Hængssonar. Ari segir: „Svá
hafa spakir menn sagt, at á sex tegum
vetra yrði ísland albyggt, svá at eigi væri
meirr síðan. Því næst tók Hrafn lögsögu
Hængssonr landnámamanns, næstr Úlfljóti,
og hafði tuttugu sumur; hann var ýr Rang-
árhverfí. Þat var sex tegum vetra eftir dráp
Eadmundar konungs, vetri eða tveim áðr
Haraldr enn hárfagri yrði duðr, at tölu
spakra manna“ (íslb. 3.k.).
í upphafi bókar sinnar segir Ari að „ísland
byggðist fyrst ýr Norvegi á dögum Haralds
ens hárfagra— í þann tíð- að ætlun og tölu
þeira Teits fóstra míns, — og Þorkels föður-
bróðrr míns -— og Þóríðar Snorradóttur
goða, — es ívar Ragnarssonar loðbrókar
lét drepa Eadmund enn helga Englakonung;
en þar vas sjau tegum (vetra) ens níunda
hundraðs (870) eftir burð Krists, að því es
ritit es í sögu hans.“
Ingólfr hét maðr nórrænn, es sannlega
es sagt at færi fyrst þaðan til íslands, þá
es Haraldr enn hárfagri vas sextán vetra
gamall, en í annat sinn fám vetrum síðarr;
hann byggði suðr í Reykjarvík". Síðar í
sama kafla segir hann að svo sé sagt, „að
Haraldr væri sjau tegu vetra konungr og
yrði áttræðr".
Með hjálp „spakra manna“ teygði Ari
sögu íslendinga aftur í forsöguna um rúm-
lega 80 ár eða frá því að minni Bjarna spaka
þraut um 950 og til sögunnar um dráp Ját-
mundar helga árið 870, en þá var Haraldur
hárfagri hátt á tvítugsaldri og Ingólfur fór
að byggja Island. Þessum staðhæfíngum til
styrkingar tilgreinir Ari sagnir um sjötugan
konungdóm og áttræðisaldur Haralds
hórfagra, og 60 ára landnám á Islandi.
Samkvæmt fullyrðingunni um landnámið
hefur Ari talið Ingólf sigla síðari ferðina til
íslands um 870 eða „í þann tíð“. Með aðstoð
Teits, fóstra sín, rak Ari endahnútinn á
lögsögumannatalið með sögn um löggjafann
Úlfljót, sem hafði fyrst lög út hingað úr
Noregi, „þá es ísland vas víða byggt orðið“,
en lætur þess að engu getið, hve lengi hann
fór með lögsögu.
Allt var þetta hugvitsamlega unnið, en
misjafnlega líklegt. Fjórir fyrstu lögsögu-
mennirnir gegna embætti í 72 sumur. Næstu
70 sumurin urðu þeir 7 og þau þar næstu
9. Auðséð er að frásögn Ára verður því
þjóðsögukenndari sem fjær dró samtíð hans.
Upphaf
sagnfræði
á íslandi
EFTIR BJÖRN ÞORSTEINSSON SAGNFRÆÐING
Kristin kirkja hafði flutt þjóðum Vestur- og
Norður-Evrópu bóklegar menntir og skipulag
og var um 1100 orðin rótföst á íslandi. Kirkj-
an hafði tekið söguritun í þjónustu sína til
þess að tryggja hefð og reglu og naut mikill-
Kirkjan tók söguritun í sína þjónustu til að tryggja hefð og reglu og klaustrin
gegndu þýðingarmiklu hlutverki í álfunni. Vopn Islendinga til mannvirðinga voru
penninn og bókin, því ekki gátu þeir vakið á sér athygli með stórveizlum, glæsibygg-
ingum né orrustum.