Lesbók Morgunblaðsins - 14.06.1986, Blaðsíða 13

Óttalaus elli
Auglýsingaflaumurinn er
í besta falli óhlutdrægur
gagnvart ellinni, en í
versta falli beinlínis
fjandsamlegur tilhugsun-
inni um elli og að við
skulum yfirhöfuð eldast.
eftir
ARNÓR EGILSSON
hinu vestræna upplýsinga- og byltingarþjóðfélagi
sem við lifum í, eru miðlarnir orðnir óhugnanlega
sterkir og ráða mestu um almenningsálit. Skoðanir
fólks endurspegla gjarnan þann áróður, sem stöðugt
dynur á því frá fjölmiðlum og þá sérstaklega sjón-
varpinu. Við erum undir stöðugum áróðri
frá auglýsingum um æsku, og um að allt
nýtt sé betra en gamalt. Þjóðfélag okkar
dýrkar æskuna og lífskraft hennar. Það
breytist mjög hratt, svo hratt að erfitt er
að fýlgjast með, jafnvel á þröngu sviði. Við
höfum misst að miklu leyti samband okkar
við náttúruna og okkar eigin rætur.
Auglýsingaflaumurinn er í besta falli
óhlutdrægur gagnvart ellinni, en í versta
falli beinlínis fjandsamlegur tilhugsuninni
um elli og að við skulum yfirhöfuð eldast.
Á hverju ári er milljónum eytt í yngingar-
meðul, snyrtivörur, fegrunaraðgerðir og
annað til að halda í æskuna. Orðinu gamall
hefur verið snúið upp í ónefnanlegt þjóð-
félagslegt „taboo“, bannorð, í sjálfu sér.
Orð sem allir forðast að nota. Það er talað
um eldri borgara í stað gamals fólks, jafnvel
þótt viðkomandi sé 100 ára gamall. Það
virðist sem eina stundin, sem tilhlýðilegt
þykir að nota orðið gamall sé, svo kald-
hæðnislegt sem það kann að hljóma, í
minningargreinum, eftirmælum. Það virðist
því sem svo, að sömu þjóðfélagslegu hegðun-
arvenjumar, sem hamla því að við horfumst
í augu við það sem við að lokum verðum í
lífinu, gömul.
Það er óhjákvæmilegt að maður spyrji
sig, hvað það sé við ellina, sem virðist svona
ógeðfellt og ógnvekjandi í þjóðfélagi okkar
í dag, að við afneitum henni. Hluti skýring-
arinnar kann að liggja í því samhengi, sem
oft er gert í þjóðfélagi okkar, milli ellinnar
og annarra hluta í félagslegum samskiptum.
Til dæmis fæst mjög neikvæð mynd af
ellinni í hinu almenna, en oftast misskilda
samhengi, að elli sé samheiti elliglapa, elli-
hrumleika, (senilitets).
Þetta álit er byggt á röngum forsendum.
Þótt elliglöp eða senilitet séu sjúkdómur,
sem venjulega leggst á gamalt fólk, þá þýðir
það ekki að sérhver gömul manneskja sé
seníl, rugluð og út úr heiminum, eða verði
það eingöngu vegna aldurs.
Fólk sem nú býr í hitabeltinu, býr við
meiri líkur á því að fá berkla, en það þýðir
ekki að allir þeir sem búa í hitabeltinu séu
með berkla, né heldur að þeir sem búa í
tempraða beltinu séu ónæmir fýrir sjúk-
dómnum. Andstætt því er ónæmi fyrir berkl-
um háð viðeigandi aðgerðum til að fýrir-
byggja sjúkdóminn með lífemi okkar og lífs-
skilyrðum. Senilitet (elliglöp) er á sama hátt
líkamlegur ágalli, lýmun á starfsemi líkam-
ans, sem ekki þarf að fylgja ellinni, fylgi
lífemi okkar eðlilegum lögmálum náttúr-
unnar.
Hinn fyrirskipaði eftirlaunaaldyr við
ákveðin aldursmörk er byggður á þeirri
forsendu að þá sé um að ræða minnkaða
hæfni eða framleiðni einstaklingsins.
Burt séð frá hinni gjörræðislegu rökfræði,
sem setur þann aldur við 70 ár, 65 ár eða
jafnvel 55, er viss hætta á því að slík forspá
komi fram, vegna innbyggðs eiginleika í
kerfínu. Hin fyrirskipuðu verklok hafa til-
hneigingu til að leiða af sér rýrnun bæði
líkama og hugar, sem aftur leiða af sér
hina líkamlegu og andlegu vangetu, sem
var talin réttlæting þess að viðkomandi
væri „settur á eftirlaun", eins og það heitir.
Þetta fyrirbæri má ef til vill gleggst skýra
með því að skoða þá stofnun sem kölluð
hefur verið Dvalarheimili aldraðra eða elli-
heimili, sem stundum verða stofnanir fyrir
fólk með elliglöp, svo talað sé tæpitungu-
laust.
Rökfræðin á bak við stofnunina (Dvalar-
heimili aldraðra) er byggð á þeirri fullyrð-
ingu, sem oft stenst ekki, að eldri kynslóðin
vilji heldur vera út af fyrir sig, nærri því í
algerri einangrun frá yngri kynslóðinni. Það
læðist stundum að manni sá grunur að
sannleikann megi finna nær hinum endan-
um.
Endanleg afleiðing þessara stofnana kann
því miður að verða sú að skapa algera fé-
lagslega einangrun, elli-ghetto, sem gerir
þá er þar búa að raunverulegum félagsleg-
um útlögum.
Annað atriði þar sem forspá hefur þá
tilhneigingu að fela í sér niðurstöðu sína í
félagslegri mynd okkar af ellinni, er varð-
andi hugmyndasköpun hinna öldruðu. Því
er oft haldið fram, ef til vill að tilhæfulausu,
að hinir öldruðu búi í besta falli yfir örfáum
hugmyndum, sem hafi félagslega þýðingu
og í versta falli séu þeir gersneyddir öllum
,nothæfum“ hugmyndum, og séu því engu
framar ungabömum í hugmyndaframlagi
sínu. Við verðum að hafa það hugfast að
hugmyndasmíð er mjög háð féiagslegu
samhengi. Jafnvel svokallaðir snillingar
þurfa viðeigandi félagslegan jarðveg þar
sem þeim nýtast „náttúrulegir“ eðlislægir
hæfileikar sínir og þeir fá að njóta sín.
Mannkynssagan er gegnsýrð atvikum,
þar sem stórkostlegir menn og konur leggja
fram sín stærstu framlög á þeim tíma lífs
þeirra, sem þau væru talin gömul. (Tölfræði-
lega séð, er samhengið milli aldurs manna
og hæfileika þeirra til að koma fram með
hugmyndir, allt annað en normal kúrfa).
Þegar menn og konur eru sannfærð um það
að þau séu ekki lengur nothæf fyrir sjálf
sig eða þjóðfélagið vegna aldurs, með öðrum
orðum, geti ekki lengur veitt þjóðfélaginu
neitt nýtilegt, er tilhneigingin venjulega sú,
að einmitt þannig verður það. Ef til vill er
stærsti þátturinn í þeirri neikvæðu ímynd
sem nú er dregin upp af ellinni, hinn algengi
oftast ómeðvitaði ótti við dauðann, óttinn
við hið óþekkta. Af öllum óþekktum öflum
sem maðurinn þarf að glíma við, er dauðinn
sennilega sá dularfyllsti og óskiljanlegasti.
Hann er hið mik|a óþekkta afl.. . Tremend-
um mysterium. Öldrun og endanlegur dauði
eru nauðsynlegur hluti lífshringsins. Ef við
gefum okkur að öldrun sé nauðsynlegur
hluti lífshringsins, mætti segja að hin nei-
kvæða afstaða tengd öldrun sé varnarháttur
gegn því að standa endanlega andspænis
hinu óumflýjanlega — dauðanum.
Þegar við hörfum undan hugsuninni um
að eldast, erum við í raun og veru að bregð-
ast við því, að við getum ekki sætt okkur
við hið óumflýjanlega, sem við búum yfir
lítilli eða engri þekkingu á.
Þarf öldrun að vera „vandamál"? Þarf
öldrun að vera svo skelfileg, eins og sú
ímynd sem oftast er sköpuð af henni? Felst
nokkuð í öldrun, sem er „illt“ eða „slæmt"
og réttlætir hina almennu, neikvæðu afstöðu
sem oft markar viðhorf ungu kynslóðarinnar
til þess að eldast?
Frá veraldlegu sjónarmiði eru dæmi þess,
að öldrun sé tengd jákvæðum eiginleikum.
í mörgum þjóðfélögum öðrum en á Vestur-
löndum er til dæmis mjög algengt að litið
sé á gamalt fólk með einstakri lotningu og
reglan er sú að gamalt fólk sé sett á stall,
sem nærri allir hinir yngri sækjast eftir að
ná.
í sumum þjóðfélögum í Asíu og Afríku
er litið á gamalt fólk sem æðsta viskubrunn
og þekkingarbanka, sem annars séu ófáan-
legir öðrum þegnum þjóðfélagsins. Hin
mikla þekking og reynsla, sem þessir ein-
staklingar hafa tileinkað sér á langri við-
burðaríkri ævi, veldur því að litið er á eldri
meðbræður samfélagsins í þessum þjóð-
félögum sem hæstarétt í alskonar samfé-
lagsmálum. Þar sem staða þeirra í sam-
félaginu er talin mikilvæg, eru þeir aðnjót-
andi sérstakra forréttinda. Staða þeirra í
þjóðfélaginu er mjög eftirsóknarverð og góð.
Þar af leiðandi er litið á ellina sem þroska-
stig, sem nærri því allir þegnar þess þjóð-
félags hlakka til að ná, í stað þess að hún
sé fyrirbæri, sem menn óttast.
Það er ekkert í eðli öldrunar, sem ástæða
er til að óttast. Þetta merki „vandamál",
sem oftast er sett á ellina, er félagsleg
ásköpun því að það er ekkert náttúrulegt
við „vandamál" öldrunar.
Áð lokum ber að undirstrika að öldrun
er ekkert sem við ættum að horfa fram á
með sérstökum kvíða og skelfingu. Þvert á
móti ættum við að reyna að þróa hugarfar
sem viðurkennir öldrun, eða elli, á sama hátt
og æsku, með jafnaðargeði. Sérhvert skeið
ævinnar ber með sér sína sérstöku ábyrgð.
Því ættum við að reyna að viðhalda góðri
heilsu, rækta heilbrigt lífemi, halda sköpun-
argáfu okkar og starfi alla ævi og þakka
fyrir þá gjöf að mega ná hárri elli, sé hún
veitt okkur.
Höfundurerlæknirá Hellu.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 14.JÚNI1986 13