Lesbók Morgunblaðsins - 14.06.1986, Síða 14

íslendingabók
og
kerfið á fslandi
Eftir Björn Þorsteinsson
Meginkjami íslendingabókar var hinn sami í
báðum gerðum. í hinni varðveittu greinir
frá upphafi landsbyggðar, minnst er á papa
og norrænan mann, Ingólf, sem sannlega
byggði suður í Reykjavík um 870. Ari til-
greinir engan heimildarmann að frásögn
sinni um papa, en segir að þeir foru síðan
á braut, af því að „þeir fóru síðan á braut,
af því að þeir vildu eigi vera hér við heiðna
menn, og létu eftir bækur írskar og bjöllur
og bagla. Af því mátti skilja að þeir voru
menn írskir". Þetta er lærður heimildarlaus
tilbúningur. Um daga Ara hafa menn velt
ákaft fyrir sér, hveijir hafi fyrstir fundið
landið, en gripu þá í skottið á skugganum,
af því að atburðimir gerðust einum 250
árum áður og urðu ekki rifjaðir upp.
Sæmundur fróði í Odda hefur ritað um fund
íslands og talið að færeyskur maður, Nadd-
oddur, hafi hrakist hingað fyrstur. Sæmundi
virðist með öllu ókunnugt um brautryðj-
endaverk papa, og sama er að segja um
norska rithöfunda, sem skrifuðu um fund
landsins seint á 12. öid. Historia Norvegiæ
telur Garðar fyrstan á ferð, en Historia de
antiquitate eftir Þjóðrek munk, segir það
hafa verið sæhrakta kaupmenn ónafn-
greinda, en getur síðar um kristna íra.
Af frásögnum um fund landsins virðist
ljóst, að um 1100 hafi menn ekki haft
hugmynd um landfundarmanninn, nema
Sæmundur fróði hefur heyrt sagnir um
Naddodd, sem hrakti til Austíjarða af leið
frá Færeyjum til Noregs.
Annars flallar Islendingabók einkum um
kerfíð á íslandi: landnámið, lögskipanina,
byggð á Grænlandi, kristnitökuna, sem er
kjamaefni bókarinnar, skipan kirkjunnar og
síðast en ekki síst, tímatal.
Skipting landsins í flórðunga til saksókna,
segir Ari að hafí orðið eftir mikla þingdeilu
milli Þórðar gellis Ólafssonar feilans og
Tungu-Odds Önundarsonar úr Reykholtsdal.
Þá eiga þijú vorþing að hafa orðið í hveijum
fjórðungi nema 4 í Norðlendingafjórðungi,
„og skyldu þingunautar eiga hvar saksóknir
saman". Athyglisvert er að mörkin milli
Sunnlendinga- og VestfirðingaQórðungs
lágu um Hvítá í Borgarfírði, og skiptu þau
héraðinu milli Mýramanna og Borgfírðinga.
Samkvæmt sýsluskipan konungsvaldsins
seint á 13. öld urðu mörkin um Hvalfjörð,
en þar voru að sumu leyti eðlilegri héraða-
mörk en um Hvítá, eftir að Þingvöilur var
ekki lengur höfuðstaður íslendinga og æðsta
stjómvald ekki lengur innlent heldur sest
að í Björgvin, sem var höfuðborg íslands
ognorskaríkisinstil 14.00.
Margt bendir til þess að upphafs þinga-
skipanarinnar sé að leita í landnámi Ingólfs
og sunnan Hvítár. Ketilbjöm Ketilsson land-
námsmaður á Mosfelli á að hafa komið út
seint á landnámstíð, verið tengdasonur
Þórðar skeggja á Skeggjastöðum í Mosfells-
sveit og numið uppsveitir Ámesþings. Fom-
Ieifarannsóknir benda m.a. til þess að
strendur Faxaflóa hafi byggst snemma, og
þar hafi menn komið á nokkurri reglu og
efnt til einhvers konar lögskipunar og þing-
halds um eða fyrir 900. Um uppsveitir Ár-
nesþings hafa löngum legið helstu leiðir
milli landsfjórðunga, og þar voru bæði
Þingvöllur og Skálholt. Landgæðum og
samgöngum var þannig háttað, að kjama-
hémð til stjómsýslu á íslandi lágu suðvestan
lands. Þessari staðreynd varð ekki breytt,
þótt einstakir höfðingjar í öðrum héruðum
yrðu allvoldugir um stundarsakir. íslenskt
samfélag var fátækt og stóð hvorki undir
mikilli virkjagerð né hersetu. Hér hafa nær
engir fjársjóðir fundist í jörðu og engar
byggingar frá miðöldum hafa varðveist.
Fátækt og vamarleysi var aðalvöm íslend-
inga. Miðaldaauður þeirra var fólginn í
jarðeignum, handritum og íslendingabók
geymir elsta frumsaminn texta í óbundnu
máli.
v Stj ómmálaskörungar
Islendingabókar eru
enn í dag lýsandi dæmi
um stjómvizku. Þá
fyrirmynd gaf
Islendingum Ari
prestur Þorgilsson á
Stað á Ölduhrygg, sem
verður hér snjallastur
sagnfræðinga meðan
ísland er byggt“
Boðskapur Íslend-
INGABÓKAR
Ari prestur Þorgilsson hafði mikinn boð-
skap að flytja þjóð sinni, og hann gerði það
á þann hátt að menn námu og til varð nýtt
bókmenntamál í Evrópu og ný bókmennta-
þjóð gædd nýrri reynslu og söguskyni. Sagt
er að Ari hafi ekki verið listfengur rithöfund-
ur. Hann hefur þó dregið upp sígildar
myndir af atburðum, myndir, sem eiga eftir
að lifa fyrir hugskotssjónum ókominna
kynslóða þessa lands.
„Það mun verða satt, er vér slítum í
sundur lögin, að vér munum slíta og friðinn."
Þannig lýkur Ari fróði beinum tilvitnun-
um í ræðu Þorgeirs Ljósvetningagoða á
alþingi, þegar kristni var lögtekin. Þetta var
boðskapur kristinnar kirkju og Skálhyltinga,
Gissurar biskups og ættmenna hans til Is-
lendinga, boðskapur íslendingabókar.
Eflaust hafa verið fluttar merkilegar ræður
á kristnitökuþinginu, en þá voru menn ekki
skriftlærðir, svo að óvíst er hvað menn vissu
með sannindum um þau ræðuhöld rúmlega
hundrað árum síðar.
Spakir menn og friðsamir voru hugsjón
Ara fróða og Skálhyltinga. Gjssuri biskupi
var mikið hagsmunamál að ísland héldist
sem ein lögsaga. Héraðarígur var mikill,
og hveiju voru Norðlendingar bættari, þótt
þeir greiddu sórfé í tíundir suður í Skálholt?
Stjómmálaskörungar íslendingabókar, frið-
flytjendumir Þorgeir á Ljósavatni og Gissur
biskup eignuðust í íslenskum bókmenntum
afkomenduma: Áskel goða, Njál á Bergþórs-
hvoli og marga aðra. Friðarboðskapur
kristninnar er meginefni ágætustu bók-
mennta okkar fomra og stendur rótum í
„guðs friðar hreyfingu" 11. aldar eins og
hún birtist í íslendingabók. Til Ara er að
leita upphafs Landnámu, konungasagna og
norskrar sögu. Friðarhjal konungsvaldsins
leiddi til þess að íslendingar hylltu Hákon
gamla gegn því að konungur „skal láta oss
ná friði og íslenskum lögum“, eins og segir
í Gamla sáttmála, frelsisskrá íslenskra
bændahöfðingja, undan stjómleysi goða-
valdsins. Stjórnmálaskömngar Islendinga-
bókar em enn í dag lýsandi dæmi um stjóm-
visku. Þá fyrirmynd gaf íslendingum Ari
prestur Þorgilsson á Stað á Ölduhrygg, sem
verður hér snjallast.ur sagnfræðinga meðan
ísland er byggt.
HEIMILDAMENN
í íslendingabók nefnir Ari 9 heimilda-
menn sína og em dánarár 7 þeirra kunn,
en af þeim má ráða nokkuð um samstarf
þeirra Ára.
Hallur Þórarinsson íHaukadal d. 1090.
Markús Skeggjason lögsögumaður d. 1107.
Teitur prestur Isleifsson biskups, d. 1110
eða 1111.
Þuríður Snorradóttir goða d. 1112.
Úlfheðinn Gunnarsson lögsögumaður d.
1116.
Gissur ísleifsson biskup d. 1118.
Sæmundur fróði Sigfússon, prestur í Odda,
d. 1133.
Hallur Órækjuson d. ?
Þorkell Gellisson d. ?
Þetta fólk aðstoðaði Ara við að rifja upp
fortíð íslendinga og rita drög að sögu þeirra.
Áður em greind ummæli hans um Þuríði,
dóttur Snorra goða, og Hallur í Haukadal
var minnugur og ólyginn og mundi, þegar
Þangbrandur skírði hann þrevetran. Svo
virðist sem Ari hafí ekki haft við að trúa,
þegar Hallur sagði frá. Þorkell, föðurbróðir
Ara, sagði honum tíðindi af landnámi á
Grænlandi eftir manni þar vestra," er sjálfur
fylgdi Eiríki rauða út“, eins og hann kemst
að orði. Þannig rekur Ari stundum heimildir
sínar aftur á 10. öld.
Þegar Ari semur íslendingabók eftir
1122, vom 6 af fyrrgreindum heimilda-
mönnum hans látnir, og sumir fyrir áratug-
um. Þá hafa hvorki Teitur né Markús sagt
honum nein tíðindi, en Ari hefur hafið
fræðistörf sín miklu fyrr og ritað eftir frá-
sögn spakra manna um landnám og tímatal,
og sumir af heimildamönnum hans hafa
víslega látið eftir sig ritaðar heimildir. Teitur
ísleifsson hefur e.t.v. skráð fróðleik, sem
Ari hefur unnið úr, og Lögsögumannatal
Markúsar Skeggjasonar, mun einnig hafa
komið honum að góðum notum.
Rithöfundurinn Markús
Skeggjason
Eftir Markúsi Skeggjasyni segist Ari
skrifa „ævi allra lögsögumanna á bók þessi,
þeirra er vom fyrir vort minni, en honum
sagði Þórarinn, bróðir hans, og Skeggi, faðir
þeirra, og fleiri spakir menn til þeirra ævi,
er fyrir hans minni vom að því er Bjarni
hinn spaki hafði sagt föður faðir þeirra, er
mundi Þórarin lögsögumann og sex aðra
síðan“.
Markús mun fæddur fyrir miðja 11. öld.
Hann hefur verið lærður maður og látið
eftir sig skráðan fróðleik og greint heimilda-
menn eins og Ari, sem reisir tímatal sitt
að vemlegu leyti á lögsögumannatali hans.
Erlends vom konungaævir kjaminn í sögu
ríkja. Moregskonungatal Sæmundar fróða
hefúr sennilega talið fursta í Noregi frá
því um 900 og fram undir miðja 11. öld,
ríkisstjómarár þeirra og einstaka atburði,
sem þá gerðust. Á sama hátt hefur Markús
Skeggjason talið lögsögumenn og lögsögu-
sumur þeirra fyrir sinn dag, því að ríkis-
furstann skorti á íslandi.
Annars hefur Markúsar hingað til einkum
verið getið sem skálds, en eftir hann er
drápa um Eirík góða Danakonung. Kvæðið
mun ort skömmu eftir lát konungs 1103,
og líklega sent Nikulási konungi, bróður
Eiríks, með Jóni Ögmundarsyni, þegar hann
hélt til vígslu 1105 til Lundar í Danmörku.
Kvæðið er dýrðaróður um Eirík konung,
stofnanda erkistólsins í Lundi, og aðal-
heimild um sögu hans. Eiríksdrápa er í raun
fyrsta konungasaga íslendinga. Þótt margar
konungadrápur þeirra teljist eldri, em þær
innihaldsrýr skrúðmælgi, en Markús rekur
helstu atburði í stjómartíð Eiríks góða í
kvæði sínu. Stofnun erkistólsins var stór-
pólitískur atburður í sögu danska ríkisins;
það skildu fyrstu íslensku sagnfræðingamir
glöggt og hafa þegið gistivináttu fyrir.
Heigi Ólafs konungs Haraldssonar var
Danakonungum ekki að skapi, því að þeir
kepptu að konungdómi í Noregi. Af þeim
sökum heitir Ólafur jafnan hinn digri hjá
Ara Þorgilssyni.
Eiríksdrápa og lögsögumannatal Markús-
ar Skeggjasonar em elstu sögurit, sem
kunnugt er að hafi orðið til hérlendis, en
drápan er einkum varðveitt í Knytlingasögu
frá miðri 13. öld og iögsögumannatalið í
frásögn Ara. Það hefur oft gleymst að geta
þess að margir íslendingar vom læsir og
skrifandi um miðja 11. öld.
KONUNGAÆVI
I formála Heimskringlu segir Snorri m.a.:
„Hann (Ari fróði) tók þar og við mörg önnur
dæmi, bæði konunga ævi í Noregi, og
Danmörku og svo á Englandi eða enn stór-
tíðindi, er gerst höfðu hér á landi, og þykir
mér hans sögn öll merkilegust... Hann
ritaði sem hann sjálfur segir, ævi Noregs-
konunga eftir sögn Odds Kolssonar, Halls-
sonar af Síðu, en Oddur nam af Þorgeiri
afráðskoll, þeim manni, er vitur var og svo
gamall, að hann bjó þá í Niðamesi, er Hákon
jarl hinn ríki var drepinn (995). . .
Teitur, sonur ísleifs biskups, var með
Halli í Haukadal að fóstri og bjó þar síðan.
Hann lærði Ara prest, og marga fræði sagði
hann honum, þá er Ari ritaði síðan. Ari nam
og marga fræði af Þuríði, dóttur Snorra
goða. Hún var spök að viti. Hún mundi
Snorra, föður sinn, en hann var þá nær
hálffertugur, er kristni kom á ísland, en
andaðist einum vetri eftir fall Ólafs konungs
hins helga" (Heimskringla, Prologus).
Hér fellir uppeldissonur Oddaveija harðan
dóm um konunga ævi Sæmundar fróða, sem
honum hefur væntanlega þótt ómerkileg.
Engin óvefengjanleg heimild finnst fyrir
því, að Ari hafí skrifað sérstaka bók um
konungasögur, en að sögn Snorra hefur
hann gert því efni talsverð skil í íslendinga
bók eldri; einkum hefur honum verið tíðrætt
um Noregs konunga. Þessi konungaævi Ara
hefur væntanlega greint frá ríkisstjómarár-
um konunga og merkisatburðum, sem þá
urðu, og skýrt hefur verið frá heimildamönn-
um og hvaðan þeir höfðu fróðleik sinn. Hér
hefur verið um að ræða'gmndvallarfróðleik
norrænnar sögu, sem Sæmundi fróða hefur
væntanlega þótt fyrirferðarmikill í bók ís-
lendinga.
Áttartalu, þ.e. ættartölu, álitu ritskoð-
endur íslendingabókar ofaukið, svo að Ari
felldi hana niður. Menn hafa talið að orðið
væri „notað sem safnheiti í formála Ara og
táknaði fleiri ættartölur en eina. e.t.v. sér-
stakan kafla, þar sem raktar hafa verið
ýmsar ættir". Ari var starfsmaður Skál-
hyltinga, og eðlilegt að hann gerði ætt
þeirra góð skil í bók sinni. Þeir höfðu leitt
kristni og kirkju til öndvegis í landinu.
Sæmundi fróða og Katli biskupi hefur lík-
lega þótt sú ættartala óþörf ein sér. Ef
merking orðsins er safnheiti fyrir ættfræði,
þá hefur ættarmetnaður verið svo ríkur í
Iandinu að einstökum fræðimönnum hefur
veist erfitt að gera svo öllum líkaði og þótt
affarasælast að fella hana niður, enda var
til orðið sérstakt rit um ættir íslendinga og
hvernig jarðeignir hófust í landinu.
Höfundur er þjóðkunnur sagnfræðingur.