Lesbók Morgunblaðsins - 28.06.1986, Síða 12

TÍMAR SNEYDDIR KÍMNIGÁFU
Kundera hefur lýst árunum frá lokum
fimmta áratugarins og til upphafs hins
sjöunda sem „tímum, sem voru sneyddir
kímnigáfu, en sem óhjákvæmilega skópu
fáránlegar þversagnir".
Þetta dapurlega tímabil reyndist engu að
síður fijór bókmenntalegur jarðvegur fyrir
agalausan æringja á borð við Kundera, sem
brynjaði sig hlátri gegn óttanum. Fyrstu
skáldsögur hans Qalla um þessi ár í sögu
Tékkóslóvakíu á gagnrýninn hátt. Á bak
viö vægðarlaust háðið leynist alvariegt
uppgjör við stalínismann, sálfræði hans,
siðferði og pólitískt gangverk.
„Spaugið" — sem kom út 1967 eftir
miklar deilur við hina opinberu ritskoðun —
er hörð ádeila, en þó gamansöm á hið tékkn-
eska þjóðfélag, sem þolir ekki glettni, og
þar sem saklaust spaug getur eyðilagt allt
líf ungrar manneslq'u.
í bókinni „Láfíð er einhvers staðar annars
staðar“, sem hann lauk við 1969, en kom
ekki út fyrr en 1973 og þá aðeins á Vestur-
löndum, rekur hann hinn sálfræðilega gang
mála, sem á sjötta áratugnum mótaði sósíal-
ískt skáld og kom því til að fóma fuslega
sínum nánustu, úr því að þeir lifðu ekki í
samræmi við hinar rómantísku byltingar-
hugsjónir.
Á sjöunda áratugnum var Prag, að því
er Kundera segir, paradís ástalífsins, þar
sem „vandinn að taka alvömna hátíðlega
hvarf, og nautnalíf og léttúð blómstraði
undir siðsamlegu yfírborðinu".
Ástalífiö varð eins og síðasta friðland
einstakiingshyggjunnar, eini vettvangur
frelsis og sjálfsákvörðunar, blómleg vin í
eyðimörk alræðisins. í smásagnasafninu
„Leikir ástarinnar" lýsir Kundera einmitt
þessum tíðaranda.
KENNDI - ÞÝDDI - SKRIFAÐI
Hjá Kundera sjálfum einkenndist sjöundi
áratugurinn af athafnasemi og miklum
afköstum. Hann var prófessor við kvik-
myndaháskólann í heimsbókmenntum og
kenndi öllum verðandi leikstjómm hinnar
nýju tékknesku kvikmyndalistar, sem frægir
urðu, m.a. Milos Forman. Auk þess þýddi
hann erlend bókmenntaverk, skrifaði
dagblöð, var í ritstjóm áhrifamesta bók-
menntatímarits landsins, tók virkan þátt í
tiirauninni ti! að skapa sósíalisma með
mannlegri ásjónu og síðast en ekki sízt
skrifaði hann leikrit og sögur.
Allt þetta tók þá snöggan endi 21. ágúst,
1968, þegar rússneska innrásin var gerð.
Um 120.000 Tékkar flýðu land og hálf
milljón manna varð óþyrmilega fyrir hreins-
unum. Meðal þeirra var Milan Kundera, sem
neitaði að biðjast afsökunar opinberlega.
Kundera varð að hætta háskólakennslu
og var settur í ritbann. Áróðursstofnun ríkis-
ins tók aö afmá hann úr tékkneskri sögu
og að sjálfsögðu úr öllum bókasöfnum og
bókabúðum. Ekkert forlag vildi gefa út
bækur hans lengur og engin tímarit vildu
birta greinar hans. Nafn hans var strikað
út úr öllum skrám og uppsláttarritum. Hann
hætti að vera til í föðurlandi sínu.
Án starfs og tekna varð hann nú að lifa
einföldu lífi á sparifé sínu. Þegar hann ekki
var að skrifa, eyddi hann timanum á veit-
ingahúsinu Gulina snákinum í hjarta Prag,
sem varð eins konar miðstöð hinna 230
tékknesku rithöfunda, sem þaggað hafði
verið niður í.
KVEÐJUVALSINN
1972 lauk Kundera við nýja skáldsögu,
sem er bæði gamansöm og sorgleg og fjallar
um lítinn hóp fólks á tékkneskum baðstað.
Hún hét „Kveðjuvaisinn", og hann hefur
gefið skýringu á heitinu: „Þaö táknaði, að
ég hefði skrifað mína síðustu bók og væri
að kveðja sem rithöfundur. Eg var sann-
færður um, að ég hefði sagt allt, sem ég
vildi sagt hafa.“
En kaldhæðni örlaganna kom til skjal-
anna eins og svo oft í skáidsögum hans.
Frægð hans í Evrópu var honum að vísu
vörn gegn ofsóknum lögregiunnar. En svo
var ekki um vini hans, sem urðu að þola
endalausar yfirheyrslur, og þá gerði lögregl-
an þeim ljóst,.að það væri hættulegt
að hitta Kundera. Þó að hann væri ekki
til sem persóna, ætti sér opinberlega
hvorki tilveru né sögu, þá var nærvera
hans í landinu þó mjög hættuleg fyrir
vini hans.
Milan Kundera ákvað því að
yfirgefa Tékkóslóvakíu ásamt Veru,
konu sinni, og fiytjast búferlum til
Frakklands, þar sem honum
bauðst staða gistiprófessors.
„Agelastamir" í Prag reyndu
að þagga niður í Kundera
fyrir fullt og allt, en færðu
evrópskum bókmenntum í staðinn mikinn
rithöfund.
Þrátt fyrir „Kveðjuvalsinn" bytjaði Kund-
era nefnilega að skrifa á ný og honum var
þegar tekið sem viðurkenndum höfundi á
vettvangi bókmennta í Evrópu.
„Bók hláturs og gleymsku" var fyrsta
skáldsaga hans í útlegðinni, hún kom út
1978 og vakti mikla athygli. Hún var talin
ein merkasta bók vorra tíma, einstakt meist-
araverk. En stjómvöld í Prag voru allt annað
en hrifín og Kundera var sviptur tékknesk-
um ríkisborgararétti.
Þó er bókin ekki pólitísk skáldsaga. Og
hún fjallar eins mikið um ástarlíf, útlegð
og bamaskap Vesturlandabúa og um það,
hvemigGustaf Husak, „forseti gleymskunn-
ar“, reynir að höggva sundur rætur þjóðar.
ÞJÁNINGALAUS ÚTLEGÐ
Það hefur verið Kundera tiltölulega
vandalaust að laga sig að lífínu á Vestur-
löndum, og útlegðin hefur engan veginn
valdið honum þjáningum. En hann hefur
heldur ekki viljað iíta á sig sem landflótta.
Hann hefur tekið sér bóifestu í París fyrir
fullt og allt og lítur nú á Frakkland sem
sitt heimaland.
Kundera-hjónin lifa kyrrlátu lífi nálægt
Montpamasse. Þau haida sig hvort að sínum
störfum flesta daga, en þegar Milan Kund-
era er ekki að skrifa eða halda fyrirlestur
um mið-evrópska menningu við l’Ecole des
Hautes Etudes og Vera vinnur ekki sem
umboðsmaður eiginmanns síns, flýja þau
gjama stórborgarlífið og halda til svissnesku
Alpanna.
En þrátt fyrir hina sársaukalausu aðlögun
að hinu franska þjóðfélagi skrifar Kundera
bækur sínar á tékknesku. Skýring hans á
því er þessi: „Tékkneskum bókmenntum og
andans mönnum landsins hefur verið komið
fyrir kattamef, málið hefur úrkynjazt,
breytzt og orðaforðinn er orðinn fátæklegur.
Það eru tékknesku rithöfundamir erlendis,
sem reyna að varðveita tunguna."
Greinar sínar, sem aðallega §alla um
skáldsagnalist, skrifar hann aftur á móti á
frönsku. Fyrir nokkrum árum hélt hann
því fram í snjallri grein, að hans eigin
Mið-Evrópa, sem að sjálfsögðu er hluti af
hinum vestræna heimi, með vestrænar
menningarhefðir og hugsjónir um frelsi og
lýðræði, hefði orðiö gleymskunni að bráð.
Hinni óvirku gleymsku Vestur-Evrópu og
hinni virku í Austur-Evrópu. Þessi grein
vakti mikla athygli, sem beindist að Mið-
Evrópu og málefnum hennar.
í bók sinni „Hið óþolandi léttvægi tilver-
unnar“ (á sænsku heitir hún „Varats olidliga
latthet") ræðir hann hin miklu pólitísku,
siðferðilegu og heimspekilegu vandamál,
sem efst eru á baugi í Evrópu nú. Og þótt
hún væri skrifuð fyrir tiltölulega þröngan
hóp menntamanna, náði hún fádæma vin-
sældum, er hún kom út í Frakklandi vorið
1984.
Vinsældir hans sem rithöfundar hafa að
sjálfsögðu vakið mikinn áhuga og forvitni
manna á manninum persónulega. Nafn hans
er iðulega nefnt í útvarpi og sjónvarpi,
blöðum og tímaritum og alls staðar ræða
menn um bækur hans, á kaffíhúsum og á
mannamótum.
Andúðá Sviðsljósinu
En Kundera hefur alltaf haft andúð á
því að sýna sig, og öll þessi athygli, sem
að honum beinist, hefur valdið því, að hann
forðast sviðsljósið meira en nokkru sinni.
Hann' er næstum sjúklega var um sig, og
fyrir honum er lausmælgi dauðasynd. En
svo hefur hann líka lifaö mikinn hluta ævi
sinnar í alræðisríki, þar sem hið opinbera
er alls staðar nálægt og reynir stöðugt að
njósna um einkalíf manna.
„Einkalífíð,“ hefur Kundera sagt, „er þitt
persónulega leyndarmál, ómetanlegt, frið-
helgt pg á þvi byggist allur þinn persónu-
leiki. Án leyndarmáia er ekkert hugsanlegt
— hvorki ást né vinátta. Einkalífíð er einn
af hinum stórkostlegu ávinningum í sögu
evrópskrar menningar, alveg eins og hljóm-
sveitin, skáldsagnagerðin og lýðræðið —
allt, sem gerir Evrópumanninn evrópskan."
Kundera telur, að einkalífinu, sjálfum
kjama evrópskrar tilveru, sé ógnað alls
staðar nú á tímum. í alræðisríkjum vakir
auga lögreglunnar yfir einstaklingnum. En
í lýðræðisríkjum á einkalífíð i vök að veijast
gegn hinni óþolandi ágengni fjölmiðlanna.
„Þao eru til mörk á milli einkalífsins og
hins oinbera,“ segir Kundera, „og þau mörk
verður að virða, ef ekki á illa að fara.
Hræsnarar einir geta sagt, að þau mörk séu
ekki til og að maðurinn sé eins út á við og
í einkalífinu ...“
Sv. Ásg. þýddi
EFTIR
GABI
GLEICHMANN
12