Lesbók Morgunblaðsins - 30.08.1986, Page 12

Ballett úr Svanavatni í þýsku óperunni í Berlín 1969.
Minnisvarði um Tjækovsky fyrir framan í Tónleikahöllina í
Moskvu.
Tími sársauka
og dauða
Síðari hluti hinnar óvenjulegu ástarsögu
tónskáldsins Tjækovskys og ekkjunnar frú Meck
Um tíma bjó Tjækovsky hálf-
an km frá sinni heittelskuðu
frú Meck, en þau forðuðust
að sjást. Aðeins bréfin fóru
á milli þeirra. Allt í einu
hætti frúin að svara bréfum
tónskáldsins. Hún hvarf og
það var slík auðn og tóm í
lífí hans, að hann missti
lífslöngunina. Um haustið
fór hann til Pétursborgar og
þar drakk hann glas af
ósoðnu vatni, þegar kóleru-
faraldur gekk, en það var
sama og sjálfsmorð.
EFTIR
KURTPAHLEN.
GUÐRÚN JÓNSDÓTTIR
ÞÝDDI
Veit hann ekki enn, hvern-
ig konu hann á við að
eiga? Pahulsky, sem er
fíðluleikari og fyrrver-
andi nemandi hans, en
nú í þjónustu frú Meck,
tekur á móti honum á
járnbrautarstöðinni. Hann fylgir honum í
húsnæðið, sem frúin hefur látið innrétta
fyrir hann af mikilli smekkvísi. Þar er
glæsilegt skrifborð, með öllu því á, sem
hann þarf til við tónsmíðar sínar. Auðvitað
er þama gott píanó, og við hliðina á blómum
í vasa fínnur hann bréf frá frú Meck, þar
sem hún býður hann velkominn. Hún hefur
séð fyrir öllum hans þörfum. Af því að hún
veit, hvað tónskáldið er mikið fyrir göngu-
ferðir, minnist hún á að nágrennið sé kjörið
til slíks. En jafnframt gefur hún honum upp
nákvæman tíma sinna gönguferða, til að
þau rekist ekki á hvort annað. Þannig heldur
hún þá reglu, sem þetta sérstæða ástarsam-
band er byggt á. Þarna upplifa þau einstæða
daga í lífi sínu, í desember 1878; líklega
sæluríkustu dagana í lífí beggja. Unaðs-
fagurt landslagið í Toskana umlykur þau,
og töfrar Florens birtast þeim í allri sinni
dýrð. Að baki þessarar vellíðanar liggur ró
og öryggi. A milli húsanna tveggja ganga
mörg bréf á dag. Tjækovsky er í svo miklu
jafnvægi, að ekkert raskar ró hans. Eitt
sinn hafði frúin verið svo sein af stað, að
vagn hennar rann þétt þar hjá, sem hann
var einsamall á göngu. Þetta skjóta augna-
blik var liðið áður en varði, svo fljótt að
frú Merk og elsta dóttir hennar náðu ekki
einu sinni að heilsa þessum einmana manni,
sem tók í hattbarðið er vagninn fór hjá.
Þekktu þær hann?
Nokkrum dögum síðar sjást þau aftur, í
þetta skipti í ó[>erunni. Frú Meck er hrærð:
„Guð minn góður hvað ég elska yður mikið,
og hvað ég cr glik) yfir að hafa þekkt yður!
Þér eruð fýrsta hugsun mín á morgnana,
og á daginn er eins og ég skynji nærveru
yðar. Hvað sem hér yrði kalt og óveðrasamt
myndi ég aldrei vilja fara, nærvera yðar er
mér til óendanlegrar gleði!
Bréf Tjækovskys verða Iíka æ innilegri:
„Ég elska yður af öllu hjarta og öllum mín-
um sálarkröftum..." A milli elskendanna
eru aðeins 500 metrar og gatan er greið.
Engir verðir eða girðingar hefta för þeirra.
Aðrir klífa fjiill og synda yfír stórfljót, til
að ná saman. En ósýnilegar hindranir eru
jú ætíð sterkari en þær sýnilegu. Um jólin
verður frú Meck að fara, því fjölskylda
hennar bíður hennar í Vínarborg. Nokkrum
dögum seinna fer Tjækovsky einnig frá
Florens.
„Ég eryfíríeitt á móti því að kynna verk
mín fyrir miklum tónlistaijöfrum. Sá eini
þeirra, sem virkilega hefur einhvern
skilning og áhuga á rússneskri tónlist
er Biilow. Hann er Ifklegast eini þýski
tónlistarmaðurinn, sem gæti viðurkennt
rússneska tónlist til jafns við þýska . ..
En þetta dregur ekki úr mér kjarkinn,
cg trúi því að minn tími komi, þó auðvit-
að veiði það þegarég cr löngu allur..."
Úr bréfí Tjækovskys til frú Meck 6.
fcbrúar 1879.
Hér skjátlast Ijækovsky. Frægðin lét
ekki á sér standa, og löngu fyrir dauða sinn
var hann orðinn mjög vinsæll, og verk hans
leikin um allan heim. Gagnrýnendur voru
auðvitað ekki á sama máli, og heldur ekki
sumir stéttarbræðra hans. Sumir þeirra
stóðu áfram fast við sitt, en aðrir breyttust
í dómum sínum, hvort sem það var af meiri
innsýni eða áhrif frá vinsældum verkanna.
Einn þessara manna var Nikolai Rubinstein,
sem ekki hafði haft mikið álit á fyrsta píanó-
konsert Tjækovskys. En 9. mars 1878 skrif-
ar Tjækovsky vinkonu sinni eftirfarandi:
mon fjvuun ovs 'io f)jid .nJijiöiijii> I 'iil'l') l
„ Útgefandi minn skrifar mér, að Rubin-
stein hafí í huga að leika píanókonsert
minn opinberíega. Þekkið þér þann
konsert? Ef ekki, þá þætti mér sérstak-
lega vænt um að þér heyrðuð hann,
hann er eitt af mínum „uppáhaldsbörn-
um“, ef svo má segja. Af hveiju dettur
Rubinstein allt í einu í hug að spila
þennan konsert, sem hann hefur hingað
til talið ómögulegan? Ég er honum alla
vega mjög þakklátur. Hann mun án efa
spila hann frábærlega..."
Þrem dögum síðar spilar Rubinstein
konsertinn, við mikið lof, bæði á verkinu
og leik hans. Tónskáldið sjálft er fjarver-
andi, en heillagyðjan hans frú Meck er
viðstödd tónleikana og segir honum frá öllu.
Stuttu síðar er Rússlandi boðið að taka þátt
í heimssýningunni í París, og þá einnig til
að kynna rússneska tónlist. Það er Rubin-
stein sem tekur þetta að sér, eftir að hann
hafði ítrekað reynt að fá Tjækovsky til að
fara, en án árangurs. Heimssýningin hefst,
og innan ramma hennar tónleikar, með rúss-
neskri tónlist. Nafn Tjækovskys kemur
þrisvar fyrir í fjórum efnisskrám þessara
tónleika. Þar má sjá píanókonsertinn,
„Oveðurs“-forleikinn og svítu fyrir strengi.
Að venju var höfundur verkanna ekki við-
staddur, en eins og áður var frú Meck í
salnum. Hún hafði hraðað för sinni til
Parísar. Síðan skrifar hún vini sínum eftir-
farandi:
„Salurinn var troðfullur. Það var mikið
klappað, en það var eins og þessir
frönsku áheyrendur hefðu orðið fyrir
vonbrigðum. Mér fannst sem þeir hefðu
frekar búist við þjóðdönsum og léttri
tónlist, en í þess stað heyrðu þeir alvar-
lega sinfóníska tónlist, og þar að auki
nútímalega, en frakkar hafa ekki verið
fyrir nútímatónlist hingað til. Mikið vildi
ég óska að rússnesk tónlist, og þá sér-
staklega yðar tónlist, yrði metin að
verðleikum í Evrópu! Bæði hljómsveitin
og hljómburðurinn fylltu mig örvænt-
ingu. Eg gat rétt gert mér í hugarlund,
hvernig farið yrði með „Óveðric1“ yðar,
fyrsta verkið sem ég heyrði eftir yður,
og töfraði mig strax. En þegar fyrstu
tónarnir bárust út í salinn, gleymdi ég
öllu og öllum. Það hljóðnaði í salnum,
og það var eins og allir héldu niðri í sér
andanum..."
Þrátt fyrir það að orð frú Meck um tón-
listarsmekk Parísarbúa væru réttmæt, var
píanókonsert Tjækovskys leikinn þar við
gífurleg fagnaðarlæti áheyrenda. Þennan
góða árangur var fyrst og fremst að þakka
túlkun Rubinsteins.
Hann var rétti maðurinn til þess að töfra
fjöldann, og nýtti sér glæsileika verksins út
í ystu æsar. Frægðin var á leið til Tjækov-
skys. Sköpunarþörf hans var óþrjótandi.
Árið 1878 samdi hann m.a. G dúr píanósón-
ötu sína op. 37a, ásamt 12 píanólögum op.
40. Út frá endurminningunni frá Florens
skrifaði hann „Souvenir d’un Lieu cher“
fyrir fíðlu og píanó, og tileinkaði Nadescdu.
Meðal stærstu verka þessa árs var einnig
fiðlukonsertinn í D dúr, op. 35. Árið 1879
var hann einnig afkastamikill. Hann lauk
við óperuna „Jóhönnu af Örk“ og byijaði
m.a. á píanókonsert sínum númer 2, sem
hann svo lauk við árið 1880. Hann kunni
að nýta sér frelsi sitt sem listamaður til
fulls. Hann helgaði sköpuninni alla krafta
sína, og vinsældir verka hans breiddust út
um borgir Evrópu. Tónlist hans hreif menn
með sér, einnig þá, sem enga tónlistar-
menntun höfðu. Þeir einu, sem voru and-
snúnir verkum hans, voru gagnrýnendurnir.
Það var því þannig, að verk hans voru elskuð
um allan heim, áður en gagnrýnendumir
létu svo lítið að viðurkenna hann. Rödd
fólksins varð rödd hinna svokölluðu fag-
manna yfírsterkari. . .
Undarleg í Háttum
„Þú ert minn eini og sanni vinur, og
vcist hvað hæfíleikar þínir eru mér
mikils virði, og að ég vil allt gera til að
vernda þá. Eg heyri enduróm af mér
sjálfri í tónlist yðar, hvemig mér líður,
tilfínningar mínar, hugsanir og þrár. . .
Hves vegna ætti ég ekki að sjá fyrir
yður? Þó að við séum aðskilin, erum við
í raun og veru sama manneskjan, við
skynjum ávallt það sama og meira að
segja næstum alltaf samttmis..."
Þetta eru undursamleg orð. Getur þetta
virkilega átt sér stað að sama sálin gisti tvo
líkama? Til cru þau tilfelli, sem virðast færa
sönnur á þetta, þ.e. að er annað deyr fylgir
dauði hins fast á eftir, að tilefnislausu að
því er virðist.
Síðar fylgdi frú Meck tónskáldinu cinnig
12