Lesbók Morgunblaðsins - 27.09.1986, Side 13

landi, þrátt fyrir það varð þar öflug þjóðem-
isvakning á 19. öld. En írland er eyja,
myndu kannski sumir vilja segja, og það
ríður baggamuninn, þar sem Wales er að-
eins hluti af stærra landi. Þetta gerir þó
ekki útslagið því eins og þegar hefur komið
fram þá voru Walesbúar á 19. öld sér ákaf-
lega meðvitaðir um mörk lands síns. Þar á
ofan bætist að lengi framan af 19. öld sam-
einaði sjórinn en þurrlendið aðskildi. Þetta
er auðskiljanlegt í ljósi þess að vega- og
lestakerfí landa var lengi vel mjög áfátt.
III
En hvar liggur þá uppspretta íslenskrar
þjóðemishreyfingar? Það er morgunljóst að
meginstoðir hennar hlutu og hljóta enn að
vera ættjarðarástin. Hitt er jafn auðsætt
að þegar kom fram á 19. öld þótti íslending-
um ættjarðarást án þjóðemisstefnu heldur
þunnur þrettándi. Þannig vafðist ekkert
fyrir þeim að bregða sumum skáldum sínum
um skort á ættjarðarást og þjóðrækni og
kom þá fyrir lítið þó ort væri í þessum dúr:
Sé ég brosa bláu fjöllin
beint á mót, á Svíagrund;
þau eru há og hrein og fógur,
horfa tígin fram á sund.
Þó er eitthvað - eitthvað vantar,
augu mín því hjúpa tár;
það er ekki Esjan bláa,
ekki Snæfellstindur hár.
Nú er heima haust og kuldi;
heiðló flúin burtu er,
og þó finnst mér ísland aldrei
eiga haust í bijósti mér,6
Hefði Gestur Pálsson ort þetta á 18. öld
hefði hann þótt góður og gegn íslendingur
en á ofanverðri 19. öld nægði ættjarðarást-
in ein ekki fyrir þeim stimpli. Raunar var
meira blóð í kúnni. Gestur var sem sé ekki
við eina íjölina felldur. Hann skrifaði smá-
sögur af hreinni snilld en var svo ósvífinn
að nota þær til að veitast að hinu íslenska
bændasamfélagi. Hér emm við farin að
nálgast kjama málsins.
Það er alveg rétt hjá Gunnari Karlssyni
að þjóðemisstefna íslendinga var vafalítið
innflutt, sést það hvað best í því að helstu
frjálsræðishetjumar vom lengi vel íslenskir
námsmenn búsettir í Kaupmannahöfn um
lengri eða skemmri tíma. Hitt er öllu vafa-
samara að hún hafi fengið jafn góðan byr
á íslandi og raun bar vitni einungis vegna
sögu þjóðarinnar, bókmennta hennar og
tungumáls. Það virðist miklu nær sanni að
ráðamenn á íslandi hafi gripið þjóðernis-
stefnuna tveimur höndum til að verjast
ágangi Dana. Til að byrja með átti hún frem-
ur erfitt uppdráttar en á síðari hluta 19.
aldar var henni skipað til öndvegis og sá
íslendingur kallaður þjóðníðingur sem ekki
tók þjóðemislega afstöðu til allra mála er
á annað borð snertu frelsisbaráttu þjóðar-
innar eitthvað.
Hér er ekki ólíklegt að hugtakanotkun
19. aldar mannsins villi um fyrir hinum sem
lifir og hrærist í tíðaranda ofanverðrar 20.
aldar. Okkur er tamt að tengja hverskonar
frelsisbaráttu þjóða við frelsi einstakling-
anna einnig. Á 19. öld var þessi hugsun
víðsfjarri íslenskum valdamönnum. Stór-
bændurnir vom vissulega góðir og mætir
þjóðernissinnar en fráleitt hlynntir auknu
persónufrelsi undirsáta sinna eða annarra
sem minna máttu sín í þjóðfélaginu. Það
verður á flestu sýnilegt að þeir sem höfðu
völdin og auraráðin á íslandi vildu njörva
samfélagið niður óbreytt. En það var danska
stjórnin sem vildi breytingar og þær í frjáls-
ræðisátt.
íslenskir ráðamenn á 19. öld vildu herða
á hjúalögunum sem skylduðu almenning til
að fara í vist. Gegn þessu stóð stjórnin í
Kaupmannahöfn. Við sjálft lá að menn
væm sveitfastir í fæðingarhéraði sínu svo
ríkt var gengið fram í því að bægja utan-
sveitarmönnum frá. Sá vamagli var þó
sleginn í lögunum frá 1863 um slíkar boð-
flennur, að ef sveitastjórnir meinuðu þeim
vistar í héraðinu þá áttu þær alltaf þann
kost að áfrýja til sýslumanns (eða bæjarfóg-
eta) og síðast til amtmanns. íslenskir
ráðamenn vildu helst koma þessu áfrýjun-
arákvæði fyrir kattarnef en stjórnin í
Kaupmannahöfn stóð í veginum fyrir því.
Taldi hún það hefta atvinnufrelsi manna
meira en veijandi væri ef sveitastjórnir
hefðu um þetta síðasta orðið. Jafnvel komu
fram hugmyndir um ekki ósvipaða vega-
bréfaskyldu og svartir menn búa nú við í
Suður-Afríku. Einnig þá hugmynd kæfðu
dönsku stjórnarherrarnir í fæðingu. En auð-
vitað var tilætlunin sú að auðveldara yrði
að fylgjast með hveijum einstökum og veij-
ast ágangi óæskilegra persóna.
Af framantöldu má vera orðið ljóst að
frelsisbarátta íslendinga á öldinni sem leið
snerist um stjórnfrelsi eingöngu en laut í
engu að einstaklingsfrelsi. I öllu því er við
köllum mannréttindi stóðu Danir okkur
miklu framar og það sem meira var; þeir
voru Þrándur í Götu íslenskra ráðamanna
að auka völd sín á kostnað alþýðu. Það er
vert að undirstrika að jafnframt því sem
barist var fyrir aukinni sjálfsstjórn þjóðar-
innar, en stjómartaumamir lágu í höndum
fámennrar valdaklíku, þá spymti sama klíka
við fótum gegn öllum hugmyndum um auk-
ið frelsi undirsáta sinna.
Að þessu samfélagi veittist Gestur Páls-
son og fékk skömm í hattinn fyrir. Dönsk
stjórnvöld vildu einnig breyta því en mættu
harðri andstöðu. Umbótatilraunir þeirra
voru ógnun við hið gróna kerfi landeigenda
og embættismanna á íslandi.
IV
Það var einkennandi fyrir íslendinga, en
þó ekki einstætt samanber Walesbúa, að
þeir gerðu sér snemma ljósa grein fyrir því
að þeir væm sérstakir, öðravísi en aðrir og
ættu saman. Svo síðla sem á 19. öld kom
þetta fram í því að íslendingar tóku seint
við sér að búa til þjóðemistákn, þjóðbúning,
þjóðsöng og þjóðfána. Meðvitundin um þjóð-
emi þeirra var svo sterk að slíkra jarðneskra
tákna gerðist ekki þörf. Og það sem meira
var, sérstaða íslendinga var viðurkennd af
erlendum fræðimönnum strax á 12. öld en
um 1180 skrifaði Theodric munkur í for-
##
Niðurstaðan yerður sú að
þjóðernisstefna íslendinga hafi
verið lærð, innflutt, en rótfestu
í landinu fékk hún vegna ofríkis
Dana. Gunnar Karlsson
prófessor heldur því þó fram,
að Islendingar hafi ekki verið
arðrændir af Dönum og þaðan
af síður menningarlega
kúgaðir. Hann fullyrðir að
rætur íslenzkrar
þjóðernishreyfingar liggi í sögu
þjóðarinnar en hvorki
iðnvæðingu né yf irtroðslum
voldugri þjóðar.
##
Við byggingu Alþingishússins
1880—81 var séð fyrir
áheyrendapöllum, sem voru
strax mikið notaðir, þegar
hitamál voru á dagskrá.
mála að Noregskonungasögu sinni að helstu
heimildarmenn hans væra þeir „ .. .sem
vjer köllum íslendinga;“ 7
Því var það að allan þann tíma sem íbúum
stórveldanna Englands og Frakklands að-
eins bauð í grun að þeir væra þjóð vora
Íslendingar vissir í sinni sök. En lengi vel
var mörlandinn þó á báðum áttum um eigið
ágæti. Á 18. öld má ætla að þeir hafi, þrátt
fyrir hörmungar og óáran, byijað að styrkj-
ast heldur í trúnni um tilvistarrétt sinn,
aðallega fyrir áhrif erlendis frá. Eggert
Ólafsson orti þá um ævilok og undarlega
útför íslenskunnar. Sagði hann meðal ann-
ars:
Sérílagi sé það oss
sannhvetjandi blyggðar kross,
að Islenzkan er haldin hnoss
hjá Evrópu lýðum;
Nokkram áratugum síðar benti Tómas
Sæmundsson á að Islendingasögumar væra
orðnar frægar „ .. .um allan heim að mak-
legleikum.“8 Það var Daninn Rasmus
Kristján Rask sem fyrstur manna á 19. öld
gerði sér einhveija rellu út af íslenskunni
sem honum sýndist því miður ekki eiga
langa framtíð fyrir höndum. Og það var
Trampe greifí og stiftamtmaður sem um
miðja öldina tók upp þá nýbreytni að láta
skrifa allt á íslensku er embætti hans sendi
hinum íslensku embættismönnum víðsvegar
um landið. Þá var svo komið að nær öll
kennsla í bamaskólanum í Reykjavík fór
fram á dönsku, dómstólar landsins notuðu
í margir danskt ritmál og bæjarstjómin í
Reykjavík ritaði fundargerðir sínar og bréf
á dönsku.
Sá áhugi sem Danir sýndu íslenskri menn-
ingu á þessum áram tengdist vaknandi
ættjarðarást og síðar sterkri þjóðernisstefnu
þar í landi. Lengi vel höfðu danskir ekkert
veður af því að þeir væra þjóð. Það var
fyrst á ofanverðri 18. öld að þjóðrækni
þeirra fór að vakna sem andsvar við sterkum
ítökum þýskra manna í stjórnkerfí landsins.
Málhreinsunarstefna hófst til vegs og leitað
var dyram og dyngjum að fornum dönskum
venjum og hefðum. I þeirra augum var Is-
land fjöregg hinnar fornu norrænu menning-
ar. Þar var norræna tungumálið enn talað
og þaðan komu mennirnir sem gátu lesið
hinar forn-norrænu bókmenntir. íslendingar
nutu góðs af þessu, Danir vora ófúsir að
beita þá hörðu og virðist Gunnar hafa hitt
naglann á höfuðið þegar hann þakkar fram-
gang þjóðernisstefnunnar menningararf-
leifð þjóðarinnar. En þessi menning var
ekki uppspretta íslensku þjóðernisstefnunn-
ar heldur vopn í höndum þjóðemissinna.
Samheldnin um málstaðinn byggðist á ofríki
Dana. En þetta ráðríki birtist á tvennan
hátt; sem stjórnsemi, reynt var að troða
lýðræðislegri stjórnarháttum upp á íslend-
inga í óþökk framámanna þeirra; og sem
arðrán.
Gunnar dregur það stórlega í efa að ís-
lendingar hafí verið arðrændir en viðurkenn-
ir hins vegar að hugmyndin hafi leikið stórt
hlutverk í sjálfsstjórnarstefnu íslendinga.
Einkum vegna þess að hún var studd sann-
færandi rökum úr sögu þjóðarinnar; úr
menningararfleifð hennar.9
Hér blasir við tvennskonar vandi. Annars
vegar eru það áhrif sýndar og reyndar í
sögunni. Hvað sem 20. aldar sagnfræðingar
hafa um atburði fyrri alda að segja þá hlýt-
ur tilfinning þeirra manna er upplifðu þá
að vega þyngra. Eggert Ólafsson orti Is-
lands-sælu og sagði um athæfi annarra ríkja
„eigurnar þau af oss svíkja." Árið 1795 leit
almenna bænaskráin dagsins ljós en í henni
kvörtuðu sýslumenn landsins sáran uncian
kaupmönnunum dönsku. Á þjóðfundinum
1851 hafði Guðmundur Magnússon þau orð
um verslunarfrumvarp dönsku stjórnarinnar
að það væri „því líkast sem nízk móðir gefi
barni brauð.“
íslendingar lifðu verslunaránauð, kúgun
og arðrán. Þessari staðreynd fær ekkert
haggað og breytir þar engu þó hinir lærð-
ustu fræðingar, með aðstoð tölvutækni, fái
þær niðurstöður að í raun og vera hafí um
aldir ekkert arðrán fylgt verslunarlagi Dana
á íslandi.
Hinn vandinn sem Gunnar setur okkur í
er tenging hans milli vitundar íslendinga
um arðrán og menningararfleifðarinnar.
Gunnar gefur óneitanlega í skyn að íslend-
ingar hafi þurft að leita ótalda áratugi,
kannski aldir, aftur í tfmann til að fínna
arðráninu stað. Eins og sést raunar á þeim
dæmum sem að framan eru tíunduð er þessi
hugmynd röng. Jón Sigurðsson vann skaða-
bótakröfu sinni á hendur Dönum fylgi vegna
þess að íslendingar töldu sig enn um hans
daga búa við verslunarhætti er vora þeim
mjög i óhag. Það var því vegna nútíðarinn-
ar að þeir trúðu og studdu kröfu sem byggð
var á fortíðinni, þeir töldu sig búa við arð-
rán og því var alls ekki ósennilegt í þeirra
augum að forfeður þeirra hefðu mátt þola
-hið sama.
í upphafi var lagt upp með þijár kenning-
ar, þeirra Nairns, Gellners og Gunnars
Karlssonar. Niðurstaðan verður sú að þjóð-
emisstefna Islendinga hafí verið lærð,
innflutt, en rótfestu í landinu fékk hún
vegna ofríkis Dana. Þetta kemur ágætlega
heim og saman við hugmyndir Nairns sem
áður voru reifaðar. Menningararfleifð þjóð-
arinnar varð í senn áhrifamikið vopn í
höndum þjóðemissinna til sameiningar allra
landsmanna um einn málstað (á þessa þróun
bendir Gellner), jafnframt því að Danir bára
mikla virðingu fýrir henni og vildu veg henn-
ar sem mestan. Framlag Gunnars er að
beina athygli manna að þessu veigamikla
atriði.
Höfundurinn er sagnfrædingur og var blaða-
maður á Morgunblaðinu f sumar.
1) Bogi Th. Melstcð: „Um Baldvin Einarsson, sérprentun
úr Timariti hins íslenska Bókmenntafélags, (1904), bls.
174.
2) Tom Naim: „The Modem Janus", New Left Review,
(London nóv.-des., 1975), bts. 6 og 14.
3) Emest Gellner: Nations and Nationalism, (Oxford
1984), sjá einkum bls. 1,24,34, 49,61-62,101 og 125.
4) Biblían, það er heilög ritning, (Reykjavík 1978), bls. 27.
6) Gunnar Kartsson: „Icelandie Nationalism and the Inspir-
ation of History", The Roots of Nationalism: Studies in
Northern Europa, (Glasgow 1980), bls. 77-89.
6) Gestur Pálsson, rit hans í bundnu og óbundnu máli,
útg. Amór Ámason og Sig. Júl. Jóhannesson, (Winnipeg
1902) bls. 38.
7) Bogi Th. Melsteð: „Töldu fslendingar sig á dögum þjóð-
veldisins vera Norðmenn?“, Afmælisrit til dr. Phil Kálunds,
(Kaupmannahöfn 1914), bis. 27.
8) Tómas Sæmundsson: „Um fólksfjölda á íslandi“, (Fjöln-
ir 1839) bls. 83.
9) Gunnar Karlsson: sama, bls. 85.
áhugi
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 27. SEPTEMBER 1986