Lesbók Morgunblaðsins - 04.10.1986, Qupperneq 5

En þegar ég hringdi svo í Þórberg og
ætlaði að fara að spyija, hvenær hann vilji
nú koma, verður hann ókvæða við og mjög
öfugsnúinn. Þykist hann nú hafa skilið það
svo að ég hafi verið að biðja hann að koma
í útvarpsviðtal, en aftekur með öllu sem
fyrr að koma nálægt sjónvarpi. Lá nú við
í fyrsta sinn í þessari menningarbaráttu að
undirrituðum féllist hugur. En þegar neyðin
er stærst er hjálpin næst, eins og þar stend-
ur.
Annan dag febrúarmánaðar 1970 kom á
skjáinn þátturinn Maður er nefndur Hall-
dór Laxness og ræddi Matthías Johannes-
sen, ritstjóri, við nóbelsskáldið. Þá ber svo
við, nokkrum vikum seinna, að það er látið
berast til Magnúsar Bjamfreðssonar, að
mig minnir fyrir milligöngu Margrétar eigin-
konu Þórbergs, að hann muni nú tilleiðan-
legur að ræða við hann í sjónvarpinu.
Jafnframt þessum óvæntu og gleðilegu
tíðindum, sagðist Magnús hafa heyrt eftir-
farandi sögu, sem hann seldi ekki dýrara
en hann keypti:
„Mikinn öldung höfum vér nú að velli
lagt, og hefir oss erfítt veitt, og mun hans
vöm uppi meðan Iand er byggt."
Sjónvarpsskjárinn Seiðir
Eg hafði tekið það sem hvert annað spé,
er Matthías Johannessen hafði spáð því að
fréttastjóraembætti við sjónvarpið yrði álíka
valdamikið og ráðherraembætti. En ég
komst fljótt að raun um, mér til óþæginda
fyrst og fremst, að í þessu var nokkur sann-
leikur fólginn. Að minnsta kosti litu sumir
ráðherrar og stjómmálaforingjar svo á,
fyrstu ár sjónvarpsins, að fréttastjórinn
krenkti stundum völd þeirra, eða væri óþæg-
ur ljár í þúfu í krafti hins nýja og sterka
fjölmiðils, sem hér verða tilfærð nokkur
dæmi um.
Sjónvarpið hóf göngu sína á tímum við-
reisnarstjómarinnar, sem kölluð var, og kom
fljótt í ljós í fréttatímum þess, eins og í
öðram fjölmiðlum, að fremur var fréttavon
hjá ráðherram og öðram pótintátum fram-
kvæmdavaldsins en hjá flokksbroddum og
Þórbergur Þórðarson. Myndin er tekin þegar hann var í upptöku á sjónvarpsvið-
tali, sem sagt er frá í greininni.
Þegar sjónvarpsþátturinn með Halldóri
Laxness var sendur út átti sameiginlegur
vinur hans og Þórbergs að hafa boðið þeim
báðum, og konum þeirra, heim til að horfa
þar á þáttinn, þar eð hann hefði vitað að
hvorki Halldór né Þórbergur átti sjónvarps-
tæki. Var sagt að Margrét hefði að sýningu
lokinni mælt eftirfarandi lausnarorð: „Þór-
bergur verður að koma í svona þátt,“
og var nú ekkert því til fyrirstöðu af hans
hálfu lengur. Margréti mun alþjóð því mega
þakka að Þórbergur geymist í sjón og raun
á spjöldum sögunnar.
Eitt skilyrði setti Þórbergur þó fyrir upp-
tökunni, að Margrét mætti vera viðstödd í
sjónvarpshúsinu og fylgjast þar með, og
ekkert yrði sent út nema hún legði blessun
sína yfír það.
Nú rennur upp hinn langþráði upptöku-
dagur í sjónvarpssal, sem var 28. mars
1970. Sú ráðstöfun hafði verið gerð, sem
var einstæð í sögu sjónvarpsins meðan ég
starfaði þar, að stofnunin keypti víndropa
til að dreypa á viðmælanda, ef með þyrfti,
en Margrét hafði talið að öraggara væri
að hafa styrkingarlyf af því tagi við hönd-
ina í upptökuhléum. Ef Þórbergur þreyttist
gæti hugsast að hann hefði gott af að reka
tunguna í þetta. Ekki man ég nú hvort til
þess kom. En það féll í minn hlut að halda
Margréti selskap í sjónvarpinu meðan á
upptökunni stóð, fylgdumst við með henni
á sjónvarpsskermi. Nú var allt undir því
komið að hún liti með velþóknun og björtum
augum á samtal þeirra Þórbergs og Magnús-
ar þar sem hún átti að hafa úrslitavald um
það, hvort setja mætti þáttinn í sjónvarpið.
Það var því bæði af sjálfsagðri gestrisni og
dálítilli kænsku um leið, sem ég gladdist
yfír að hún forsmáði ekki vodkalöggina, sem
vissulega var ætluð henni eins og Þórbergi,
og ég naut góðs af. Ég býst nú ekki við
að það hefði breytt neinu þótt hún hefði
ekki dreypt á glasinu, en ekki sakaði það.
Það var glatt á hjalla hjá okkur því að
Þórbergur fór á kostum, eins og vænta
mátti, og þessum þætti var sjónvarpað 20.
apríl 1970. Þá litum við Magnús glaðan dag.
Komu okkur þá í hug ummæli Gissurar
hvíta í Njálu:
fulltingismönnum þeirra flokka, sem ekki
fóra með vöidin í þann svipinn. Þessi eðli-
legi fréttaöflunarháttur fór þeim mun frekar
í taugarnar á stjórnarandstöðunni sem sjón-
varpið var nýr fjölmiðill og áhrifameiri en
aðrjr, eðli sínu samkvæmt.
Á fyrstu áram íslenska sjónvarpsins bar
svo til að sett var á svið í Iðnó revía, sem
snerist einkum um menn og málefni hins
nýja fjölmiðils. Þar söng Nína Sveinsdóttir
meðal annars eftirfarandi texta, sem lagður
var í munn fréttastjóranum:
við filmum það sem fólkið vill sjá,
framsóknarniennina geyma má,
- segir séra Emil.
Tilefni þessa samsetnings var kurr, sem
kominn var opinberlega í lið framsóknar-
manna á Alþingi, sem vora í stjómarand-
stöðu, með Ólaf Jóhannesson, formann
flokksins og síðar forsætisráðherra, í broddi
fylkingar. Á honum hlaut að bitna þessi
þrýstingur óánægðra flokksmanna, og óþol
eftir að komast innar í sjónvarpsljósið. Sjálf-
ur var Ólafur þó allra manna ólíklegastur
til að þrá sjónvarpsskjáinn persónulega, sá
maður var aldrei til að sýnast. Það fór þó
ekki hjá því, þegar hann síðar fór að verða
tíður gestur á skjánum, að hann bæri þar
af mörgum sökum málefnalegrar frammi-
stöðu menntaðs manns, launfyndni og
beinskeyttra tilsvara og athugasemda. En
áður en tími framsóknarmanna rann upp í
ríkisstjóm voru ýmsir þeirra orðnir ansi
argir út í sjónvarpið fyrir að komast ekki að
í þeim fjölmiðli eins og þeir vildu og þótti
sjálfum réttmætt. Bitnaði það ergelsi ekki
síst á dagskrárstjóra frétta- og fræðsludeild-
ar, sem í daglegu tali var kallaður frétta-
stjóri. Þar kom að blaðran sprakk, í Vísi
minnir mig, þar sem Ólafur formaður lýsti
því yfír í viðtali við blaðamann, æði víga-
lega, að hann ætti eftir að fínna fréttastjóra
sjónvarpsins í fjöra. Ég var honum málkunn-
ugur, við höfðum gengið í sama mennta-
skóla, og daginn eftir lagði ég leið mína
niður í þing og stillti svo til að spyija hann
í léttum tón, í fleiri manna viðurvist, hvenær
við ættum að gera út um þetta í fjöranni,
ég væri tilbúinn! Ólafur gat nú ekki varist
því að brosa út í annað, þótt í honum sæti
þykkjan, og aldrei varð neitt meira úr þessu.
Þvert á móti treystist kunningsskapur okkar
og fáa stjómmálamenn hefí ég metið meira
en hann á seinni áram.
Ráðherrar Vilja Ráðsk-
astMeðFréttir
Það gerðist eitt sinn, snemma á árum
sjónvarpsins, að Ólafur Ragnarsson, frétta-
maður myndaði og átti viðtal um smjörfyall
eða kjötfjall er myndast hafði sem oftar í
landinu. Þegar hann var kominn úr þeirri
ferð hringdi ónefndur ráðherra í hann til
að koma í veg fyrir birtingu þessa fréttaefn-
is. Ólafur lét sem þetta væri nú utan
verkahrings ráðherrans og sagði mér strax
frá þessu. í því hringir ráðherrann. Ég var
honum kunnugur eins og öðram alþingis-
mönnum frá fímmta tug aldarinnar, þegar
ég var ræðuskrifari í Alþingi.
Þú birtir ekki þessa frétt í kvöld, segir
hann formálalaust, eins og það væri af-
greitt mál. Hver segir það, spurði ég? Ég
segi það, svarar hann. Ég hélt nú að við
héma á fréttastofunni réðum því, segi ég.
Ja, ég hefí nú staðið í þeirri meiningu að
fréttamenn útvarps, og þá sjónvarpsins líka,
gerðu það sem ráðherra og ríkisstjómir
vildu, ef í það færi.
Ég kvaðst ekki hafa heyrt slíkt fyrr, og
yrði þetta vonandi aldrei þannig. Hinsvegar
væri það alkunna, sem oft mætti lesa í
málgögnum, er styddu flokk hans, að þann-
ig væra fréttamenn meðhöndlaðir í austan-
tjaldslöndum, og öðram einræðisríkjum, en
fréttamönnum í lýðfijálsum löndum yrði að
treysta til að starfa sjálfstætt.
Þú hefír óþökk mína, ef þú birtir þessa
frétt í sjónvarpinu, segir ráðherrann þá í
símann. Mér þykir fyrir því, af persónuleg-
um ástæðum, þar sem okkur hefír alltaf
farið gott í milli hingað til, sagði ég. En
fréttin kemur í kvöld, ég hlýt að birta hana
þó ekki væri nema starfsheiðurs míns vegna.
Þegar ég hitti þennan ráðherra næst að
máli var eins og framangreint samtal hefði
aldrei átt sér stað og kunningsskapur okkar
var alltaf jafngóður enda var hann dreng-
lundaður maður.
Ég hefí ekki heldur rakið þetta samtal
okkar til að láta að því liggja að fyrir hon-
um hafi vakað bein valdníðsla. Þetta vora
fljótfæmisleg viðbrögð brennandi áhuga-
manns um framgang landbúnaðarins og hag
bændastéttarinnar, sem hann bar mikla
ábyrgð á í þann svipinn.
En þessa reynslu lét ég mér að kenningu
verða í fréttastjórastarfí mínu: Hugsaði sem
svo, að það sem þessi ráðamaður hugsaði
upphátt, af því hann kom alltaf beint að
efninu, myndu fleiri hugsa, án þess að segja
það jafn beram orðum, sem sé að frétta-
menn og fréttastofa sjónvarpsins, sem ég
bar ábyrgð á, ætti helst að vera málpípa
stjómvalda á hveijum tíma.
En það vildi ég umfram allt varast og
var því alltaf á verði enda var þess stundum
þörf, hvaða flokkar sem voru í meirihluta
á Alþingi og útvarpsráði þó mjög misjafnt
væri eftir mönnum, og var því rétt eins
gott að marka sjálfstæða afstöðu frá upp-
hafí. Það var gert og lengi býr að fyrstu
gerð. Allir fréttamennimir stóðu sem einn
maður að þeirri stefnumótun, án þeirra hefði
fréttastjórinn mátt sín lítils, og á þeim
mæddi áróður og óeðlilegur þrýstingur ekki
síður en mér, og á þá var ekki síst skotið
úr launsátri. Þetta fylgdi því starfi, sem við
höfðum valið okkur af fúsum og fijálsum
vilja og það varð að hafa það meðan við
gegndum því. Þó linnti ásókn og óeðlilegum
þrýstingi mjög eftir því sem tímar liðu og
bæði stjómmálaerindrekar, og aðrir, höfðu
rekið sig á að fréttastofan naut trausts al-
mennings til þess að starfa sjálfstætt. Og
fréttastjóranum þótti vænt um þegar fram-
kvæmdastjóri sjónvarpsins gaf honum þá
einkunn opinberlega, á miðjum starfsferli
hans, að hann léti hvorki blíðmæli né hótan-
ir villa sér sýn í vandasömu starfi.
En þótt almenningur styddi okkur frétta-
mennina yfirleitt drengilega vora alltaf
einhveijir óánægðir og með upphlaup.
Eitt sinn hringdi ráðherra í fréttastjórann
og mælti með miklum þunga: „Er ég í sjón-
Stjórnmálaumræður í sjónvarpssal á fyrstu árum sjónvarpsins. Stjórnandinn, Vilþjálmur Þ. Gislason,
útvarpsstjóri, situr lengst tii hægri.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 4. OKTÓBER 1986 5