Lesbók Morgunblaðsins - 10.01.1987, Blaðsíða 4

Lesbók Morgunblaðsins - 10.01.1987, Blaðsíða 4
Hvað er svo glatt... Halldór Einarsson kvaddur á Hjartakers- kránni með Vísum íslendinga. En hver var þessi maður sem verð- skuldaði svo áhrifamikið kveðjuljóð? Eftir Gylfa Knudsen síðastliðnu sumri auglýsti fornbókaverslun ein í Reykjavík til sölu rit eftir Halldór nokkurn Einarsson. í glugga verslunarinnar mátti sjá bókina bakast í ágústsólinni, velkta og forn- lega. Heiti bókarinnar hlýtur að hafa verið sérlega illa fallið til þess að örva sölu henn- ar. Eins og sérfræðiskýrsla sagði hún á sér þessi skuggalegu deili: „Om Værdie — Beregning paa Landsviis og Tiendeydelsen i Island." Allmikil var bókin eða 175 blaðsíð- ur og gefin út í Kaupmannahöfn árið 1833. Verslunin gat þess í fræðandi auglýsingu, að bókin væri eitt fyrsta hagfræðirit ís- lenskt. Þó hafði skráningarglaður maður dregið hana áður í dilk með lagaritum. Ekki er laust við, að hrævareldar skatta- fræða týri af bókarheitinu. Samt er varleg- ast að slá engu föstu um þetta, fýrr en einhver hefur verið ríflega styrktur til þess stórvirkis að lesa bókina og ættfæra. Ekki verður rit þetta til frekari meðferðar hér. Nokkur forvitni vaknaði hins vegar um höfund þess, Halldór Einarsson. Kom þá upp úr kafinu, að nýlega voru 150 ár liðin frá því að alþekkt kvæði, sem ort var til hans að nokkru, var sungið í fyrsta skipti. Á samkomu Hafnar-íslendinga hinn 27. júní 1835 urðu þau tíðindi, að Halldór Einarsson og fleiri íslendingar voru kvaddir með Vísum íslendinga, sem flestir kannast við sem „Hvað er svo glatt, sem góðra vina fundur," og Jónas Hallgrímsson setti saman. Jafn- stórbrotnar kveðjur hafa engir heimfarar fengið. Hafði Halldór dvalist í borginni á þrettánda ár við nám og ýmis störf, en nú var komið að brottför til Islands. Vegna þessa kvæðis hefur grillt í nafn Halldórs og hefur hann því ekki notið fullkomlega þeirra sjálfsögðu mannréttinda að falla alveg í djúp gleymskunnar. Vísur íslendinga hafa ætíð verið innan seilingar í mannfagnaði landsmanna. Kvæð- ið er sagt vera í órofa tengslum við sérstakt skeið í sögu þjóðarinnar, sem söguskoðarar munu hafa komið sér saman um að kenna við birtu og leysingar. Því verður ekki neit- að, að kvæðið er jafnaldra Fjölni. Hér verður látið við það sitja að minnast lítillega á kvæðið, en aðallega tíndir upp nokkrir hagalagðar um þann mann, sem með réttu má segja, að hafi gefíð skáldinu tilefni til að setja það saman. Halldór Einarsson er ekki hveiju bami kunnur, eins og svo margir samtíðarmanna hans, baðaðir í dýrð- arljóma ótal skólabóka. II. Veisla í Hjartakers- HÚSUM I Dýraskógi skammt fyrir norðan Kaup- mannahöfn var greiðasala í aðsetri skógar- varða. Islendingar nefndu staðinn Hjarta- kershús. Þar var Halldór Einarsson ávarpað- ur svo í skilnaðarveislu fyrmefndan júnídag fyrir einni og hálfri öld: Já, heill ogheiður, Halldórokkargóður. Þú hjartans bestu óskum kvaddursért, þvíþú ert vinur vorrargömlu móður ogviiteisjá, aðhennineittségert. Gakktu með karlmannshug að ströngu staríí, studdur viðdugoglagasverðiðbjart, ogmiðla þrátt afþinnar móður arfí þeim, semglata sínum bróðurpart. Vísur íslendinga voru frumprentaðar sérstaklega á litla örk til nota í samkvæm- inu, sem þarna var haldið í þessu tilefni. Tekið er fram, að lagið sé eins og „Finis Poloniæ". Mun það vera annað lag en lengst af hefur verið notað eftir tónskáldið C.E.F. Weyse, en heimildir eru þó að nokkru ósam- hljóða um það. Skilnaðarveisla þessi hefur verið í sam- ræmi við venju, því að alsiða var að kveðja íslenska heimfara með öldri góðu. Auk Halldórs munu tveir. aðrir hafa verið kvadd- ir við þetta tækifæri og víkur að þeim í fjórða erindi kvæðisins. Er Halldór einn þó nafngreindur, enda sjálfsagt talinn fremstur þeirra heimfara, gamalgróinn í Kaupmanna- höfn og nýlega orðinn sýslumaður. Síðar fékk Halldór kveðju frá öðru góðskáldi. Segir frá því síðar. Vísur íslendinga hafa mnnið þjóðinni í merg og bein. Þær hafa löngum verið ómiss- andi amboð í íslenskum veislufagnaði. Sé kvæðið lesið með slíkum þanka, má ekki búast við því að hefjast til flugs. Það skipt- ir hins vegar ekki máli, því að kvæðið býr yfír eigin lögmálum, sem ekki verða auð- veldlega skýrð. Þau hleypa lífi í það við þær aðstæður, þar sem það getur þrifíst. Má líkja því við lífveru, sem verður að búa við ákveð- in skilyrði. I kvæðinu er ekki aðeins leikið á ljúfa strengi teitinnar, heldur er einnig að finna tregatóna, sem minna á meinleg örlög margra íslendinga í Kaupmannahöfn. Þá eru heimfarar eggjaðir til dáða fyrir ættjörðina. Kvæðið lyftist síðan á lagi Weyse og velkt af langri vegferð dregur það með sér slóða minninga. Þegar best tekst til, má næstum eygja sjálfa þjóðarsálina í kraft- birtingum yfír fagnaðinum og veislan góða í Hjartakershúsum er jafnvel vís til að ganga aftur. Hér er að sönnu ekki fast land undir fót- um. Eitt er þó víst, að Jónas Hallgrímsson hefur ekki talið eftir sér að yrkja mönnum skilnaðarkvæði til hátíðabrigða í sam- kvæmi. Þótt fleira búi undir en fábrotið tilefnið, kann einhveijum að þykja að lotið sé að lágu. Höfundurinn hefði sér væntan- lega til málsbóta, að hann taldi sig ekki skáld og því leyfst að glingra við annað en hinstu rök, skekinn af hrunadansi tauga- hnoða. III. Frá Kalmanstungu Til Kaupmannahafnar Halldór Einarsson var fæddur á Bjama- stöðum í Hvítársíðu á jóladag 1796. Voru foreldrar hans Einar Þórólfsson, yngri, bóndi á Bjarnastöðum, síðar í Kalmanstungu og víðar í uppsveitum Borgarfjarðar, og fyrri kona hans Kristín Jónsdóttir, bónda í Kalmanstungu Magnússonar. Halldór missti ungur móður sína og nokkru síðar fluttist faðir hans að Kalmanstungu. Að Halldóri stóð borgfírskt bændafólk og var hann löngum kenndur við Kalmanstungu, þar sem ættmenn hans höfðu lengi búið. Faðir Halldórs kemur víða við sögu í borgfírskum fræðum, þeim akri, sem Krist- leifur Þorsteinsson á Stóra-Kroppi plægði með stálminni sínu einu saman. Kristleifur segir margt af Einari Þórólfssyni og kveður hann hafa verið stóran vexti, mikilfenglegan og afar sterkan, sem og bræður hans, Þór- ólfssyni. Hýrnar yfír fræðaþulnum, þegar hann víkur að þeirri sérstæðu eigind þeirra bræðra, að þeir voru með fádæmum radd- sterkir. Einkum var Einar orðlagður fyrir raddstyrk og ornar Kristleifur sér við magnaðar sögur um þau undur. í fræðum Kristleifs segir, að Einar hafí gollið af Eldborg við Ulfsvatn á Arnarvatnsheiði allt fram til Svartarhæðar við Arnarvatn hið stóra, en það mun vera um fjögurra tíma lestargangur. Kristleifur segist ekki rengja það með öllu þannig að líklega er þetta satt. Á jólaföstu árið 1814 handsömuðu borgfírskir góðbændur með miklum fyrir- gangi hrossaþjóf einn, Jón Frans að nafni, sem hafði tekið sér bólfestu í hellisskúta við Reykjavatn. Var Einar Þórólfsson með í förinni og segir Kristieifur, að hellisbúan- um hafí fallið allur ketili í eld við ægilegar drunur, sem upptök áttu í barka þessa afarmennis. Aðrar heimildir geta þessa ekki en auðvitað hafa margir ritað um Jón Frans, langt mál og ítarlegt. I uppvexti sínum í Kalmanstungu hefur Halldór mörgum kynnst og haft fregnir af mönnum og málefnum víðs vegar af landinu, því að bærinn var ekki afskekktur í þann tíma öfugt við það, sem nú er. Hann stóð við fjölfarna þjóðleið, og þar var stöðugur straumur gesta. Það átti hins vegar ekki fyrir Halldóri að liggja að gerast bóndi í Kalmanstungu eins og faðir hans og lang- feðgar margir. Æxlaðist það svo, að þessi fátæki bóndasonur var settur til náms. Haustið 1806 hafði fengið veitingu fyrir Gilsbakka prestur að nafni Hjörtur Jónsson, ættaður úr Landeyjum. Hann var þá fyrir nokkru kominn frá því dapurlega verki að fylgja sakamanninum Bjarna á Sjöundá til aftöku í Noregi. Klerkur þessi var sagður hafa haft öll sveitarráð í hendi sér. Kristleif- ur á Stóra-Kroppi segir síra Hjört hafa ragað mjög í einkamálum sóknarbama sinna, parað allt saman innan sóknanna og vafíð Hvítsíðinga í eina ættarbendu. Halldór var sendur til Gilsbakkaklerks og iðkaði þar lærdómsmenntir í tvo vetur. Frá klerki lá leiðin í Bessastaðaskóla. Útskrifaðist Hall- dór þaðan með góðum meðalvitnisburði árið 1818. Á þeim tíma var ekki annað talið hæfa til þjóðaruppeldis en hreinræktaðar fommenntir. Varla var farið að brydda á stærðfræði, því síður nokkm „hagnýtu", enda hafði sú hégilja ekki hvarflað að nein- um að moka svonefndu atvinnulífí inn í skóla eða flytja þá út á taðvöll. Þetta var í tíð ættarveldis Stefánunga og ekki þótti ónýtt umkomulitlum efnispilt- um að ganga í þjónustu þeirra. Þannig var helst einhvers frama að vænta. Halldór varð árið 1819 skrifari hjá Stefáni amtmanni Stephensen á Hvítárvöllum og gegndi því starfí í tvö ár. Það vom síðustu árin sem Stefán lifði. Ekki hefur Halldór kynnst reglufestu og nákvæmni í embættisfærslu þennan tíma, því að embættisskjöl reyndust vera í mestu óreiðu eftir því sem Bjarni amtmaður Thorsteinsson segir í dálítið drýg- indalegri sjálfsævisögu sinni, en hann tók við amtmannsembættinu að Stefáni látnum. Andar að vísu oftast æði köldu frá Bjama í garð Stefánunga. Halldór hefur hins vegar kynnst gáfuðum öðlingsmanni, þar sem Stefán var, en þá orðnum armæddum og þunglyndum. Eftir vistina hjá Stefáni var Halldór eitt ár hjá bróður hans, Birni Steph- ensen, dómsmálaritara við Landsyfirréttinnl Árið 1823 sigldi Halldór til Kaupmanna- hafnar til náms. Gekkst hann undir að- göngupróf við Kaupmannahafnarháskóla og var skrifaður í stúdentatölu haustið 1823. Lauk hann kandídatsprófi í lögum 27. októ- ber 1827 með I. einkunn í bóklegum hluta. Ekki gekk alveg þrautalaust að ná þeirri einkunn í verklegum prófshluta, svonefndu „praktísku" prófi. Það próf þreytti hann fímm sinnum til þess að ná I. einkunn, sem loks tókst í nóvember 1831. Ekki bar nauð- syn til þessarar fádæma þrautseigju út af embættisgengi, þótt sjálfsagt væri að hafa I. einkunn í báðum prófshlutum, einkum þar sem hann var ekki af kjötkatlakyni auðs og embætta. Prófmaðurinn hefur verið stakur eljumaður og metnaðarfullur. Virðist hann raunar hafa verið „kúristi" sem svo er kallað og löngum þótt dálítill ljóður á ráði manna. Halldór hafði tutlað sér náttúru- fræðistyrk allvænan í sjálfsbjargarviðleitni sinni og því neyðst til að grauta eitthvað í þeim fræðum. Herbergisfélagi Halldórs á Garði, Þorsteinn Helgason, síðar prestur í Reykholti, segir í bréfí til Páls Pálssonar vorið 1826, að ábatinn hafí mest dregið Halldór að styrknum, gáfur hafí hann ekki til gagnlegra náttúrufræðirannsókna „því að annað en það sem hann með sinni stöðugu iðni lærir utanbókar tel ég ei uppá“ eins ogbréfritari kemst að orði. I ritverki sínu álnarþykku um Jón Sig- urðsson telur Páll Eggert Ólason Halldóri til tekna áhuga á ýmsum fræðum íslenskum, einkum lögvísi og hagfræði, en segir svo: „Að öðru leyti var hann hégómlegur nokkuð, og ekki trútt um, að samlandar hans sumir hentu gaman að honum." (J.S. I. bindi, Rvík 1929 bls. 240). Það kann að vera vafasamt að leggja mikið upp úr þessu. Skrýtin skepna hefur sá verið talinn, sem tók að bauka við blóma- og trjárækt á Akranesi á þessum tímum og fádæma hé- gómi hefur það þótt af félitlum manni að sælast til innflutnings á snotru timburhúsi frá Noregi til íveru undir HafnarQalli.

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.