Lesbók Morgunblaðsins - 10.01.1987, Blaðsíða 6

„Ófarir fólks eru öðrum að kenna,
sigrar þess sjálfu því að þakkau
Leikskáldið
Birgir
Sigurðsson
Yfirskrift þessa pistils er fengin að láni úr rit-
dómi Ólafs heitins Jónssonar um Grasmaðk
Birgis Sigurðssonar, en þar segir Ólafur þetta
vera reglu sem eigi við um allt fólk í leikritum
Birgis. Þessa skemmtilegu alhæfingu má ef
Birgir Sigurðsson
maðkur (1983), og nú Dagur Vonar (1987)
— ártölin eru miðuð við frumsýningarár í
leikhúsi.
Leikrit Birgis Sigurðssonar eru raunsæ
og honum liggur mikið á hjarta — er mikið
niðri fyrir. Þetta er sú niðurstaða sem draga
má af ritdómum dagblaðanna um leikrit
Birgis í heild. Gaumgæfilegur lestur þeirra,
samanburður við rit annarra höfunda og
tilraunir til að marka þeim bás í íslenskri
bókmenntasögu, leiða til svipaðrar útkomu.
Kíkjum fyrst aðeins á gamlan leikdóm
og reynum að gera okkur grein fyrir við
hvað er átt þegar talað er um raunsæi og
ákefð höfundarins.
í leikdómi um Selinn ... segir Sverrir
Hólmarsson: „Birgi Sigurðssyni liggur mikið
á hjarta. Hann hefur mjög eindregnar skoð-
anir á því í hvetju lífemi okkar sé áfátt,
og hann setur þessar skoðanir fram umbúða-
laust í leikritum sínum. Þetta gefur leikrit-
um hans kraft, gerir þau áleitin og ágeng
við leikhúsgesti." (Þjóðv. 12. júní ’74).
Þetta er góð skilgreining á ákefðinni.
Birgi nægir ekki að draga upp kyrrstæðar
myndir, hann skorðar verk sín niður í gefnu
þjóðfélagi á tilteknum tíma, tekur á þjóð-
félagsmeinunum, skilgreinir þau og afhjúp-
ar, kynnir fyrir áhorfendum bæði sníkjudýr-
in og þrælana — þá sem eru ábyrgir fyrir
óréttlætinu og þá sem líða fyrir það. Það
er ekki töluð nein tæpitunga, ekki skafíð
utanaf hlutunum, þar er kafað undir yfir-
borð hversdagsleikans, örlög einstakling-
Greinin er skrifuð í til-
efni þess, að á morgun,
11. janúar, mun Leik-
félag Reykjavíkur
frumflytja nýtt leikrit
Birgis, sem heitir Dag-
ur vonar
Eftír Sigurð
Hróarsson
til vill styðja rökum og auðvelt er að heim-
færa hana upp á flest ef ekki öll verk Birgis.
í leikritum hans er ætíð að finna blóðheit
tilfinningaátök. Raunsæ og oft æði sárs-
aukafull samskipti persónanna leiða — með
tilheyrandi stíganda og risi, einn í megn-
ustu ófarir, andlegt skipbrot, tortímingu og
dauða, annan til sælu, upphafningar og
sjálfskipaðs sigurs. í fyrra tilvikinu er oft
setið á svikráðum — einhver dauðlegur lán-
leysingi bregður fæti fyrir hamingju annars,
í síðara tilfellinu er maðurinn oftast einn
að verki — óstuddur — með þeim hætti er
sigurinn líka sætastur.
Einnig er þetta lýsing á raunveruleikan-
um — a.m.k. ímynduðum raunveruleika
sjálfsblekkingarinnar. Og um leið er þetta
skemmtileg andstæða hins sígilda harmleiks
þar sem ósigurinn býr í eigin brjósti — örlög-
bundinn og óviðráðanlegur, en sigurstundin
hins vegar ætíð óverðskulduð guðsgjöf.
RAUNSÆR Og Mikið
NiðriFyrir
Dagur Vonar er fimmta leikrit Birgis
Sigurðssonar sem tekið er til sýningar í
íslensku leikhúsi. Ferill Birgis spannar að-
eins 14 ár, enda er hann ungur að árum,
fæddur í Reykjavík haustið 1937 og hefur
auk skáldskaparins fengist við blaða-
mennsku, kennslu, skólastjómun og fleira.
Fyrsta verk Birgis á prenti (þ.e. á bók)
var ljóðabókin Réttu mér fána (1968). Og
síðan koma leikritin hvert af öðru: Pétur
og Rúna (1973), Selurinn hefur manns-
augu (1974), Skáld-Rósa (1977), Gras-
Úr Grasmaðki.
anna sett í þjóðfélagslegt samhengi,
stéttarstaðan skýrð og þess gætt að dæmin
sem reiknuð eru séu öllum kunn úr eigin
heimi og raunveruleik. Þetta er veigamesti
angi raunsæisins.
Hitt fylgir svo með að persónusköpunin
fylgir oftast nær hefðbundnu bókmennta-
legu raunsæi, verkin eru epísk, tíminn líður
ótruflaður frá einni stund til annarrar, um-
hverfið stríðir ekkert venjubundinni skynjun
— verkin gera tilkall til að þeim sé trúað,
áhorfendum er ætlað að játast blekkingu
skáldskaparins.
Mest er þetta þó bara hálfsannleikur —
Birgir er ekki skrásetjari heldur skáld. Per-
sónurnar eru stækkaðar út fyrir ramma
raunveruleikans, aðstæðunum gefnar algild-
ar merkingar, tími og rúm leyst upp í
algleymi. Birgir er líka eins og önnur sönn
skáld óhræddur við upphafin skáldyrði,
myndstef, líkingamál, táknsmíði og
„óraunsæja" ljóðrænu.
Hafa ritdómarar dagblaðanna verið nokk-
uð duglegir við það gegnum tíðina að finna
að þessu „ósamræmi" milli hversdagsraun-
sæis og skáldlegrar upphafningar: „Þessari
blöndu hefur fram að þessu hætt til að
kljúfa leikrit Birgis stíllega í herðar niður,
og enn hefur hann ekki, að mínu viti, fund-
ið lausn á þessum vanda" — segir Sverrir
Hólmarsson t.d. í umsögn sinni um Skáld-
Rósu (Þjóðv. 5. jan. ’78). í þessum stóryrta
sleggjudómi Sverris leynist vissulega sann-
leikskom, sérstaklega hvað varðar Sel-
inn..jafnvel má segja að fyrst með
Degi vonar sé Birgir endanlega búinn að
sigrast á þessu vandamáli.
Hitt stendur eftir óhaggað að Birgir er
raunsær höfundur í dýpstu merkingu þess
orðs; hann segir umbúðalaust sannleikann
um mennina og þjóðfélagið sem mótar þá
hveiju sinni.
PéturOgRúna
Pétur og Rúna er verðlaunaleikrit úr
leikritasamkeppni Leikfélags Reykjavíkur
árið 1972. Það er raunsæilegt leikrit um
lífsgæðakapphlaupið og siðferðilegan sigur
þeirra sem í því hlaupi afneita föstum regl-
um almenningsálits og yfirvalda.
í sem stystu máli ijallar leikritið um ung-
an mann — Pétur, sem neitar að vinna
yfirvinnu og krefst þess í ofanálag að aðrir
fylgi fordæmi hans. Eiginkonan verður að
dansa á nótum „lífs“ en ekki aura. Pétur
er dæmigerður „reiður ungur maður“ — í
uppreisn, með allt í senn eigin fortíð, nútíð
og framtíð á móti sér, en vinnur þó persónu-
legan sigur í lokin.
í verkinu eru bæði mikil átök milli ein-
staklingsins og þjóðfélagsins, svo og milli
einstakra persóna — fulltrúa ólíkra sjónar-
miða og hagsmuna.
í Pétri og Rúnu koma strax fram mörg
helstu ytri heildareinkenni leikrita Birgis:
Raunsær undirtónn, persónur á mörkum
þess að vera raunsæilegar og tegundar-
myndir (týpur), ómenntað alþýðufólk í öllum
helstu hlutverkum, málfar hressilegt og
gróft, þjóðfélagslegar tengingar áberandi,
og — það sem alls staðar liggur að baki í
öllum verkum Birgis og nær í senn hámarki
son, hafði látið reisa stofu þessa. Tók hann
við Gulibringu- og Kjósarsýslu, en varð síðar
landfógeti og bæjarfógeti í Reykjavík. Stef-
án lét reisa fleiri hús en stofuna í landi
Kross. í Ingólfsbrekku fyrir ofan læk byggði
hann sér íbúðarhús, sem þá þótti fegursta
húsið í Reykjavík. Stendur húsið enn að
stofni til, en með mikium viðaukum og
breytingum frá tíð seinni eigenda. Þetta hús
var flutt til landsins frá Noregi sumarið
1838 og var það ætlað Halldóri Einarssyni,
en hann réð ekki við að kaupa það, þegar
til kom. Hús þetta er ýmist kallað land-
fógeta- eða iæknishús í daglegu tali.
Innflutningur á þessu húsi leiðir hugann
að baráttu íslendinga fyrir bættu verslunar-
fari á þessum tíma. Ifyrir Eydanaþingi í
vetrarbyijun 1838 lágu bænarskrár Sunn-
lendinga um bætta verslunarhætti. Ekki
voru kröfur miklar og sýnu hógværust var
sú beiðni, að Norðmönnum yrði leyft að
flytja húsagerðarvörur til íslands. Var það
hið eina, sem leyft var og ákveðið með sér-
stöku rentukammersbréfi, þ.e. útlendingar
máttu afgjaldslaust flytja til landsins til-
höggvin hús og annað efni til húsagerðar.
Ekki hefur verið nógu álitlegt að styðja
sig við „lagasverðið bjart" í þurrabúð á
Akranesi og bóndasyni síst fysilegt. Þar
hefur þó verið tóm til þess að sinna áhuga-
málum, því að i Krossholti mun Halldór
hafa rætkað einhvern fyrsta blóma- og tijá-
garð þar um slóðir. Slík iðja var ekki út-
breidd, þótt hún væri liður í vísindalegri
starfshyggju upplýsingarmanna. Menn
þreifuðu sig áfram og ærinn starfa hafði
Magnús Stephensen fyrir brottfór sína frá
Danmörku vorið 1826 við að útvega sér
tijáplöntur til þess að setja niður i Viðey.
Hann sigldi grænu vonarfleyi sínu inn í
harðindavor, peningsfelli og rosa.
Eftir heimkomu úr utanför sinni 1838 tók
Halldór til ábýlis jörðina Höfn undir Hafnar-
§alli, innstu jörð í Melasveit. Æða þar stríð-
ir stormar um blásna mela. Víða eru þó
gróðurteygingar og jafnvel skógamefna
frammi í landi jarðarinnar. Fögur er sýn til
sjávar, en að baki þrymur Hafnarfjall, svart
og óárennilegt, og hnusar til hafs líkt og
griðungur. Um norðanbálviðrin í Höfn orti
skáldkonan Steinunn Finnsdóttir, sem þar
bjóál7. öld, svo:
Við norðanveðri íHöfn erhnítt,
hvirflarhann upp úrsænum.
Kerlingunum kemur það litt,
þærkreppa siginníbænum.
Jörðina keypti Halldór í skuid, byggði
hana upp og ræktaði vel. Þótti hann búhöld-
ur mikill og framfaramaður í búnaði. Hér
var veruleikinn annar en í Höfn hinni meiri
við Eyrarsund. í staðinn fyrir listilegar
uppteiknanir í minnisbókinni á fróðleiksmol-
um ýmiss konar, svo sem um útkomnar
bækur í Kaupmannahöfn, fólksfjölda á jörð-
inni, Rómarkeisara, lífsreglur Jeffersons og
stöðu hjónabandsins á Stóra-Bretlandi, eru
nú páraðar uppboðsgreiðslur í bland við
bókhald yfir ær, vinnuhjú og hey, heimflutt
í garð af túni.
Víða kemur fram, að Halldór hafi verið
greiðamaður mikill við gesti og gangandi.
A það hefur fijótt reynt, þvf að Höfn lá í
þjóðbraut og bar því marga að húsum hans,
líkt og á æskuárunum í Kalmanstungu.
Einn kvartar þó yfir viðtökum. Kaldur og
hrakinn rímnasmiður keifar blásnar melöld-
ur að Höfn undir Hafnarfjalli. Ábúandinn
er umboðsmaður Fjöinis og þolir ekki leir-
burðarstagl og holtaþokuvæi. Má vera, að
viðurgemingur hafi verið í samræmi við
það. Sigurður Eiríksson Breiðfjörð þakkar
fyrir greiðann með þessum orðum:
Sýslumannsins setri Höfn
segja frá nú viþum.
Heimsins gjörvöll hundanöfn
hangiá stofuþHjum.