Lesbók Morgunblaðsins - 09.05.1987, Qupperneq 3

N
LESBOK
@ @ H ® M ® 0 E 0 ® Sl LjJ ll*J l*J
Otgefandi: Hf. Árvakur, Reykjavík. Framkvstj.:
Harafdur Sveinsson. Ritstjórar: Matthias
Johannessen, Styrmir Gunnarsson. Aöstoð-
arritstjóri: Björn Bjarnason. Ritstjómarfulitr.:
Gísli SigurÖ88on. Auglýsingar: Baldvin Jóns-
son. Ritstjóm: Aöalstrœti 6. Sími 691100.
Forsíðan
á myndinni er Magnús Kjartansson myndlistarmaður
ásamt nýju málverki hans, sem verður ásamt fleiri verk-
um Magnúsar á sýningu í nýju sýningarhúsnæði Gallerís
Borgar í Austurstæti (þar sem Torgið var áðurtil húsa)
en eftir sem áður mun Gallerí Borg starfa í Pósthús-
stræti. Sýning Magnúsar Kjartanssonar verður opnuð í
dag. Lesbók/Árni Sæberg
Lauga-
vegurinn
er einskonar hrygglengja í miðbæ Reykjavíkur og hefur
lengi verið mikilvæg verzlanagata. Eins og nærri má
geta er mikil saga orðin af þessari götu og hefur Guð-
jón Friðriksson sagnfræðingur verið að glugga í hana
og er greinin hér sú fyrsta í röð um Laugaveginn, sem
birtast mun á næstunni.
Lorca
er á dagskrá vegna þess að Þjóðleikhúsið tekur nú til
sýninga Yerma eftir Lorca og hefur Karl Guðmundsson
leikari þýtt verkið. Af þessu tilefni hefur Lesbókin feng-
ið Hafliða Amgrímssson leikhúsfræðing til þess að gera
hinu spænska stórskáldi skil; einnig eru birt nokkur ljóð
eftir Lorca í þýðingu Berglindar Gunnarsdóttur.
JÓN HELGASON
Vordagur
Hve skín, þar sem spornarðu flugstígu himna, þitt fax,
ó fákur, sem glóbjartur dregur hið lýsandi hjól!
æ hærra þú stefnir, unz allt það sem örbjarga kól
er umvafið hlýju frá geislum hins vorlanga dags.
Hve vanmegna drúpir nú vetrarins hrímkalda sax,
hve vesalleg reynast um síðir hans pyndingatól,
er óðfluga brunar um loftið hin signaða sól,
við sigurför hennar þau sljóvgast og bráðna sem vax.
Lát streymast úr brunnum hjarta míns, Ijóðsins lind,
í léttstígum kliði sem falli við þíðunnar söngl
Þú aflþrota kvistur sem áður lást krepptur í þröng,
rís upp til að seilast í bláhvolfsins Ijós og vind!
Og reika þú, vordís, um hugar míns hallargöng!
Eg heyri þitt skóhljóð og sé þína Ijúfu mynd.
Jón Helgason fæddist i Rauðsgili í Borgarfirði 1899 og lézt i Kaup-
mannahöfn i fyrra, þar sem hann hafði lengst af alið aldur sinn, verið
prófessor og forstöðumaöur Árna Magnússonar stofnunar. Ljóðasafn
Jóns, Úr landsuöri, sem út kom 1939, skipaöi honum þá þegar á
bekk með öndvegisskáldum.
Að spá í veðrið
Kaldur vetur mæðir mig,
mold og keldur frjósa.
Þá er betra að bæla sig
við brjóstin á þér Rósa.
í fyrstu viku sumars
sýnist kannski óeðli-
legt að hafa yfir
þennan gamla og
harðindalega hús-
gang, sem sýnir hvar
helzt þótti yl að hafa.
En það er heldur ekki eðlilegt að vorið beri
uppá janúar og febrúar og síðan verði að
þreyja þorrann og góuna í apríl. En svona
er íslenzk veðrátta; fátt er víst eins óútreikn-
anlegt. í þetta sinn var veturinn með þeim
mildari; 15 vetur á öldinni teljast þó hlýrri
og í raun gerði veturinn fyrst vart við sig
fyrir alvöru í aprílbyijun með stórhríð um
Norðurland. Sumir voru farnir að halda, að
hin margumræddu gróðurhúsaáhrif vegna
koltvíildis í andrúmsloftinu, væru heldur
betur orðin augsýnileg. En þegar litið er á
norðurhjarann í heild er fátt, sem bendir til
breytingar; í Síberíu gerði einmitt nú í vet-
ur eitthvert grimmasta frost, sem mælst
hefur þar.
í mínu ungdæmi, - segja menn sem komn-
ir eru til vits og ára, - var veðrið allt
öðruvísi en nú er orðið. Þá minnir, nei afsak-
ið, þeir muna uppá hár, að þá gerði
almennilegar stórhríðar, sem stóðu sleitu-
laust dögum saman, jafnvel heila viku. Og
loks þegar hríðinni slotaði, voru öll hús svo
kaffennt, að menn urðu að komast út um
strompinn. En eftir þessi ósköp komu líka
almennileg sumur, sólskin og hiti vikum
saman.
Þegar farið er að athuga málið nánar,
kemur í ljós, að fólk man óglöggt eftir veðr-
inu í fyrra, hvað þá marga áratugi aftur í
tímann. Minnið er svikult og læðir einatt
að manni einhveiju, sem reynist á skjön við
raunveruleikann. Það er þá helzt, að rétt
sé eftir munað, þegar eitthvað fullkomlega
óvenjulegt á sér stað eins og vorhretið 9.
apríl 1963, sem nefnt var eftir skógræktar-
stjóranum, sem þá var og kallað Hákonar-
bylur. A fáum klukkustundum féll hitinn
úr 10 eða 12 stigum niður í 10 stiga frost,
með afleiðingum, sem Hákon segir núna,
að hafi verið ágæt lexía fyrir okkur.
Þegar miðað er við frostaveturinn 1918,
virðast öll kuldaköst léttvæg. Þó er það
svo, að köldustu ár aldarinnar eru nýlega
liðin og kannski eru þau ekki mjög minnis-
stæð núna. Samkvæmt upplýsingum úr
Veðrinu, timariti, sem Veðurstofan gefur
út, var 1979 langsamlega kaldasta ár aldar-
innar; hitinn var þá 2,1 gráðu undir
meðaltali áranna 1931-1960. Næst koma
fímm ár, sem eru nokkumvegin jafn köld,
1,5 gráðu undir þessu sama meðaltali. Af
þeim eru næst okkur í tímanum árin 1983
og 81, síðan 69 og tvö ár fyrr á öldinni,
1918 og loks 1917, sem ekki hafa þó farið
neinar sérstakar sögur af.
í marzbyijun nú í vetur var engu líkara
en vorið væri komið; sumir mnnar voru á
góðri leið með að laufgast og grasblettir
hér á Reykjavíkursvæðinu voru algrænir,
grasið jafnvel farið að spretta. Ekki er slík
gæðatíð á miðjum vetri neitt einsdæmi; aft-
ur á móti hefur frá ómunatíð ríkt ótrú á
blíðugjafir náttúrunnar á þessum tíma.
Menn töldu, að forsjónin mundi hefna fyrir
veðurgæðin með magnaðri ótíð og ekki sízt
hafís. Langvarandi logn og stillur þóttu vita
á eld. Þótt nútíma veðurfræði harðneiti öll-
um slíkum tengslum, var þetta viðhorf
áreiðanlega mjög rótgróið fyrr á tíð og jafn-
vel framá þessa öld. Mér er í bamsminni
öldmð einsetukona í Biskupstungum, sem
hafði á unga aldri flutzt með sínu fólki
austan úr Skaftafellssýslu út í Tungur. Hún
var afar svartsýn og tautaði þá fyrir munni
sér, þegar tíð var góð; talaði oft um að
fyrir þetta mundi nú hefnast, en tók svo
gleði sína þegar lagðist í ótíð, því það var
eðlilegt ástand og engar hefndir að óttast.
Það væri fróðlegt rannsóknarefni, hvern-
ig vor hafa orðið eftir óvenju snjólétta og
hlýja vetur líkt og þann, sem nú er allur
samkvæmt almanakinu. Aldraðir menn sem
muna allt aftur til 1910, vitna gjarnan til
vetrarins 1929 í þessu sambandi. Hann var
að minnsta kosti hér á Suðurlandi allur
ámóta hlýr og þá er bezt var í janúar og
febrúar í vetur. Sem sagt; enginn vetur.
Grasspretta hófst í apríl, páskahretið fórst
fyrir og í maíbyijun var engu líkara en
sumarið væri komið. En þá brast hann á.
Þann 4. maímánaðar gerði stórhríð með
gaddi um allt land. Sá snjór stóð langt fram
á vor, kæfði og drap þann gróður sem kom-
inn var og um sumarið varð grasleysi og
lítill heyfengur, enda var þá tilbúinn áburð-
ur ekki kominn til skjalanna.
Þetta er ugglaust harðasta vorhret aldar-
innar. Það er merkilegt, en kannski tóm
tilviljun, að tveimur árum síðar hófst það
hlýindaskeið, sem sker sig talsvert úr og
stóð fram til 1965. Frá því skeiði man ég
sérstaklega eftir vetrinum 1947, sem ereinn
sá hlýasti á öldinni. Fyrir þá árgæzku þurfti
forsjónin ekki einu sinni að hefna með hörðu
vorhreti. Það virðist sem sagt engin regla
vera til, sem hægt væri að teysta á.
Einn af heimildarmönnum mínum um
harðindi, Bjöm Egilsson frá Sveinsstöðum
í Lýtingsstaðahreppi, telur að veturinn 1920
sé sá snjóþyngsti á öldinni. Þá brast á með
óvenjulegri fannkomu á jólaföstu og brá
loks til hins betra rétt fyrir páska. En um
hátíðina var hnykkt á harðindunum með
nokkurra daga stórhríð. Samt varð gras-
spretta góð um sumarið, segir Björn. Hann
minntist líka á veturinn 1949, sem líklega
er sá snjóþyngsti hér syðra á öldinni. Þann
vetur var ég í skóla á Laugarvatni og
minnist þess, að þegar þeirri vist lauk í
maíbyijun, var ekki farið að sjást í birki-
skóginn, sem þar klæðir hlíðarnar. Og um
svipað leyti voru nær mannhæðar djúpar
traðir sumstaðar á leiðinni yfir Hellisheiði.
Það hefði mátt ímynda sér að gerði gott
og sólríkt sumar eftir þau ósköp. En það
var öðru nær. Þá fengu Sunnlendingar rign-
ingasumar eins og þau gerast verst, en
sjálfsagt er það farið að fyrnast, - einhver
man þó kannski eftir landsmóti ungmenna-
félaganna, sem haldið var í Hveragerði það
sumarið í samfelldu úrhelli.
Sem sagt; í ljósi reynslunnar virðist fátt,
sem bendir til þess að góður vetur sé fortaks-
laust ávísun á vorharðindi og leiðindasumar.
Harður vetur virðist heldur ekki geta gefið
minnstu tryggingu fyrir sólríku sumri. Ekki
virðist stoð í neinni kenningu, þegar íslenzkt
veðurfar er annarsvegar, nema kannski
þeirri, að sjávarhitinn sé áhrifamikill. Samt
höldum við áfram að spá í veðrið: „Allir eru
sífellt að. tala um það, en gera samt ekki
neitt til að breyta því“ svo vitnað sé í enskt
orðatiltæki.
Það var kuldalegt um að litast við Faxa-
flóa fyrsta dag maímánaðar; allt snævi
þakið. Samt mátti heyra í einstaka lóu til
að minna á, að þetta var vor þrátt fyrir
allt, íslenzkt vor. Nákvæmlega eins og Þor-
geir Sveinbjarnarson orti um í ljóð sínu,
Maíhreti:
Vor
spáði landið
búið í klaka
með kuldatrefil um hálsinn.
Vor
fullyrti Ijósið
og Iæddist krókloppið
um hráslagann.
Vor
stamaði lambagrasið.
En norðannæðingurinn
sagði því að þegja.
Það var ekkert vor.
GfSLI SIGURÐSSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 9. MAÍ 1987 3