Lesbók Morgunblaðsins - 09.05.1987, Blaðsíða 12

Skáldskapurinn og
hinir dimmu tónar
Um spænska skáldið
FEDERICO GARCÍA
LORCA í tilefni þess að
Þjóðleikhúsið flytur nú
eitt frægasta leikrit hans,
YERMA, í þýðingu
Karls Guðmundssonar
leikara
EFTIR HAFLIÐA
ARN GRÍMSSON
Eg elska jörðina ... og finn að þar liggja ræt-
ur tilfinninga minna. Fyrstu æskuminningar
mínar bera keim af mold. Moldin og akrarnir
hafa mikil áhrif haft á líf mitt. Skepnur jarðar-
innar, dýrin og bændurnir geisla af einhverri
fegurð, sem fáir kunna að meðtaka og
skilja. Þessi ást mín til jarðarinnar var undir-
staða fyrstu verka minna . .. Fyrstu hughrif
mín eru tengd moldinni og vinnunni á akrin-
um. Þess vegna er líf mitt einhvers konar
landbúnaðarkomplex, eins og sálfræðingar
myndu kalla það. Án þessarar ástar á mold-
inni hefði ég hvorki getað skrifað leikrit
mitt „Blóðbrúðkaup" né byijað á næsta
verki mínu „Yerma".
Andalúsíumaður
Federico García Lorca ólst upp á sól-
brenndri jörð Andalúsíu. Fæddist 1898, í
litlu sveitaþorpi nálægt borginni Granada á
Suður-Spáni. „Alla æsku mína átti ég í
þorpinu Fuente Vaqueros. Hjarðir, akrar,
himinn, einsemd. Með öðrum orðum: Ein-
faldleiki. Ég undraðist mjög þegar menn
halda að það sem birtist í verkum mínum
séu hæpnar hugdettur mínar, eins konar
skáldaleyfi. Nei, nei. Allt eru þetta hlutir
sem eru til og virðast óvenjulegir, vegna
þess að það er sjaldgæft að maður nálgist
lífið af þannig einfaldleika, aðeins hlust-
andi, aðeins sjáandi. Svo einfalt er það!“
Líklega er García Lorca þekktasta skáld
millistríðsáranna á Spáni. Hann var í hópi
ungra listamanna, sem reyndu að lifa glað-
væru lífi þrátt fyrir myrka fortíð þjóðarinn-
ar. Flestir þeirra flýðu land eða voru myrtir
af fasistum, mönnum Francos, í upphafí
borgarastyijaldarinnar á Spáni.
Lorca var ljóðskáld, listmálari, tónskáld,
leikhúsmaður og ekki síst heillandi fyrirles-
ari. Utan Spánar er hann þekktastur fyrir
Spænskt plakat í tilefni sýningar á
Yermu eftir Lorca.
leikritin og þá fyrst og fremst fyrir harmleik-
ina: „Blóðbrúðkaup", „Yerma" og „Hús
Bemörðu Alba“.
„Hnífurinn
smýgur djúpt inn í hjartað
eins og egghvasst plógjámið
í ósáinn akurinn."
YERMA
eftir Frederico
Garcia Lorca
Aðalpersónur, leikendur og
aðrir sem hlut eiga að máli við
sýningu Þjóðleikhússins
Þýðing: Karl Guðmundsson
Tónlist: Hjálmar H. Ragnars-
son
Lýsing: Páll Ragnarsson
Leikmynd og búningar: Sigur-
jón Jóhannsson
Leikstjóri: Þórhildur Þorleifs-
dóttir
Yerma: Tinna Gunnlaugsdóttir
Jóhann: Amar Jónsson
María: Guðný Ragnarsdóttir
Viktor: Pálmi Gestsson
Sú gamla guðlausa: Guðrún Þ. Step-
hensen
Dolores: Kristbjörg Kjeld
Fyrsta mágkona: Lilja Guðrún Þor-
valdsdóttir
Önnur mágkona: Anna Kristín Am-
grímsdóttir
Ung kona 1: Guðlaug María Bjama-
dóttir
Ung kona 2: Vilborg Halldórsdóttir
Bam: Þorleifur Öm Amarson
Einsöngur: Signý Sæmundsdóttir
Þar að auki eru 15 konur við þvott, 5
konur heima hjá Dolores, karlvera og
kvenvera.
<3 O i3 r> i) l; |5
(5 13 U l) i) 13
,3 0 '3 U ^ 0
„ „ ■) o "
13 13 0 >3 '311
,3 o 13 o 0 nn
17 13 >> i) D 1?
Federico García Lorca. Mynd eftir
spænskan listamann, José Moreno Villa,
1938.
Lorca hefur af sumum verið nefndur skáld
dauðans því í flestum verka hans er dauðinn
hinn mikli sigurvegari. Blóðið, hnífurinn,
máninn. Allt eru þetta tákn dauðans í skáld-
skap Lorca. En hann, eins og aðrir Spán-
veijar, lítur dauðann öðrum augum en aðrir
menn. Alls staðar er dauðinn endalok: Hann
kemur og tjaldið fellur. Nema á Spáni. Þar
lyftist það. Þá koma Spánverjar út í sólina.
Dauður maður á Spáni er meira lifandi dauð-
ur en í nokkm öðru landi jarðarinnar. Og
í Granada, borg Lorca, ríkir dauðinn: „Hve
sælt að dvelja með þér, dauðinn minn, í dag
sem aðra daga. Einsamall í ljúfum andblæ
Granada." Don Pedro Soto de Rojas, skáld
í Granada á 17. öld, lýsti borginni sem
„Paradís lokuð mörgum; garðar opnir
fáum“. Lorca talar um borgina sína af
flngerðu næmi: „Granada er borg einfar-
ans, borg hugleiðinga og hugmyndaflugs,
þar sem hinn ástfangni skrifar betur en
annars staðar nafn ástar sinnar í jörðina.
Þar er tíminn lengri og hreinni en í nokk-
urri annarri borg . . . Maður fer til Granada
til að vera einn; til að njóta einverunnar,
eða til að vera með ástinni sinni og sjá
hvemig vorið hríslast um trén ... og hvem-
ig gular sítrónumar klifra upp eftir fjárstíg-
unum og hrekja snjóinn á undan sér.. .
Landslagið er óvenjulegt, en Granadabúinn
kýs að skoða það út um gluggann sinn ...
Hann hafnar þægindum og stórborgar-
lífl . . . dregur sig í hlé og skreytir garðinn
sinn. Ástin á hinu smágerða, hinum fínni
blæbrigðum, hefur alla tíð verið fegursti
ávöxtur, hinn sérstaki tónn listamanna
Granada. Þessi ást er ekki árangur þolgæð-
is heldur tímans. Árangur hreinnar og
tærrar kunnáttu og kærleika ... sem sprott-
in eru upp úr jörðinni." Hér lýsir Lorca
grundvelli Iistarinnar, sem hann og Anda-
lúsíumenn kalla „duende", lífsorka, sem
falin er í þungum slætti blóðsins. Leyndar-
dómsfullt afl, sem allir fínna til en enginn
heimspekingur fær útskýrt. Eða eins og
Manuel de Falla lýsti því: „Allt sem hefur
dimma tóna hefur þetta seiðmagn lífsins.
Dimmu tónamir em leyndardómurinn."
ÁVALLT ER DAUÐINN NÆRRI
Þeir sem þekktu Lorca lýsa honum sem
glaðsinna og afar skemmtilegum manni.
Geislandi af hugmyndaflugi og sköpunar-
þörf, órólegum og á stöðugum ferðalögum.
Raunar speglast þessi óróleiki í listrænum
verkum hans, í ljóðunum, tónlistinni, leikrit-
unum 0g teikningum. Hann var í stöðugri
leit. Hann vann með alþýðlegar hefðir og
gerði tilraunir í súrrealískum stíl. í leik-
húsinu vann hann með brúðuleiki, ærslaleiki,
gamanleiki og síðar það sem hann kallaði
harmleiki, fyrst í bundnu máli og síðar í
prósa að mestu. Harmleikirnir, eins og
reyndar flest verk Lorca, eru býsna ólíkir
innbyrðis en þó má sjá viss sameiginleg ein-
kenni: Hann lýsir gjarnan átökum ólíkra
krafta, kúgunar og frelsis, eðlishvata og
strangra reglna samfélagsins. Persónumar
eru á valdi magnaðra tilfinninga, hinnar
óskiljanlegu óspilltu ástar, og ávallt er dauð-
inn nærri. Aðalpersónur Lorca eru kúgaðar
og ofsóttar: Fátækur negri í Harlem, ein-
mana sígauni í Andalúsíu eða spönsk
alþýðukona í sveit. „Ég held að það sé vegna
þess að ég kem frá Granada að ég hef til-
Sjálfsmynd í New York heitirþessi
teikning eftir Lorca.