Lesbók Morgunblaðsins - 22.09.1990, Qupperneq 4
LÆRÐISKÓLINN
í REYKJAYÍK
Reykjavík hafði til þess
er lærði skólinn var settur
á laggirnar verið
sjávarþorp með sterku
dönsku svipmóti. Á
síðari hluta aldarinnar
átti skólinn drjúgan þátt
í því að breyta Reykjavík
í alíslenskan kaupstað.
Eftir ÞORSTEIN
ANTONSSON
Hinn lærði skóli í Reykjavík sem framan af var
almennt kallaður Latínuskólinn, en síðar
Menntaskólinn í Reykjavík, var fyrst starf-
ræktur haustið 1846; sama ár var hætt að
kenna í Bessastaðaskóla. Frá því um aldamót-
in höfðu íslenskir stúdentar verið útskrifað-
ir þaðan, þar áður um nokkurra ára bil frá
Hólavallaskóla í Reykjavík, en fram til þess
frá skólum á hinum fornu biskupssetrum,
Hólum og Skálholti. Reykjavík hafði til þess
er Lærði skólinn var settur á laggimar ver-
ið sjávarþorp með sterku dönsku svipmóti.
Á síðari hluta aldarinnar átti skólinn drjúg-
an þátt í því að breyta Reykjavík í alíslensk-
an kaupstað. Skólinn var frá stofnun hans
æðsta óskamið bókhneigðra æskumanna af
öllum stéttum og foreldri um land allt lögðu
á sig ómælda vinnu frá ári til árs í því skyni
að koma sonum sínum gegnum skólann og
Mynd:
Hallgrímur
Helgason
til frekara náms. Um stúlkur gegndi öðru
máli. Þó tóku margir þann kost að koma
dætrum sínum í vist hjá mennta- og embætt-
ismönnum, ef mögulegt var, eða jafnvel í
fóstur, og þá í þeirri von að það yrði þeim
til uppfræðslu. Árið 1876 bar brautryðj-
andastarf frú Þóru Melsteð þann ávöxt að
stofnaður var kvennaskóli í Reykjavík. Árin
á undan höfðu þau sæmdarhjón, hún og
Páll Melsteð sagnfræðingur, rekið vísi að
slíkum skóla á heimili sínu.
í brekkunni norðan við skólann var Bern-
höftsbakarí þangað sem skólasveinar sóttu
sér sætindi og kölluðu bónum. Skikkuðu
þeir mann til embættisins og kölluðu bóni-
fer. Slíkir frasar einkenndu málfar skóla-
pilta.
Sjöttu bekkingar bjuggu í kvisti skóla-
hússins, þeir sem á annað borð voru vistaðir
í skólanum. Á annarri hæð bjuggu tvær
fjölskyldur og um 50 piltar, þar af fimmtu
bekkingar á Litla lofti norðaustanvert á
hæðinni og yngri heimasveinar á Langa
lofti handan gangsins. Á loftunum sneru
rúm höfðalagi að innveggnum til hlýinda
og stóðu tvö og tvö saman. Á rúmunum
voru fornleg ullarteppi og stólkollar stóðu
við gangveginn. Við vegginn nyrst stóð
þvottaborð með mörgum tinskálum, þvotta-
vatnstunna og önnur fyrir úrgang. Hinum
megin við vegginn var hátíðarsalurinn. Þar
sat Alþingi uns það flutti í nýbyggt Alþingis-
húsið í kálgarði yfirkennarans Halldórs Kr.
Friðrikssonar. Vegna kennslunnar var salur-
inn hólfaður í tvennt á veturna. Sjötta bekk
var kennt í öðrum hlutanum, hinn notaður
til fundahalda skólans.
Á þessari hæð í hinum hluta hússins var
íbúð rektors sem á þessum árum var dr.
Jón Þorkelsson. Einnig var þar íbúð umsjón-
armanns sem frá 1879 var Björn M. Olsen,
síðar háskólarektor. Menn þessir voru helstu
íslenskufræðingar þjóðarinnar en hvorugur
kenndi þó íslensku. Báðir kenndu grísku og
latínu. Rektor var milliliður skólans og hins
innlenda ríkisvalds. Umsjónarmaður var,
fyrir hönd rektors, umboðsmaður þess valds
gagnvart nemendum. Bjó Björn ásamt móð-
ur sinni og systur í tveimur herbergjum
suðaustan-vert við ganginn á annarri hæð
og einu herbergi handan hans sem á daginn
var kennarastofa. Björn giftist aldrei né
eignaðist hann afkvæmi svo vitað sé.
Milli íbúðar Bjöms og svefnloftanna var
íbúð rektorsfjölskyldunnar. Að austanverðu
var stofa og bókaherbergi rektors sem var
mikill bókamaður og klappaði þeim og
strauk eins og sumir menn hestum. Vestan
við ganginn var svefnherbergi hjónanna og
ofan við rúm þeirra op með hlera fyrir og
hægt að kíkja í gegnum inn á Langa loft.
Kvöld eitt fylltu piltar könnu af vatni og
stilltu henni upp við lúguna fyrir opinu.
Þeir hófu síðan háreysti og linntu ekki látun-
um fyrr en rektor svipti upp lúgunni. Fór
svo sem til var ætlast. Oftast voru nokkrir
fátækir' skólapiltar í fæði hjá þeim hjónum
Jóni Þorkelssyni og Sigríði Jónsdóttur. Orð
fór af samlyndi þeirra hjóna og að Sigríður
réði öllu innanstokks á heimilinu.
Húsvarðaríbúðin var á neðri hæðinni
gegnt aðalinngangi, kölluð portnersíbúð. Á
hæðinni voru einnig kennslustofur, aðrar
en sjötta bekkjar. Þegar ekki var verið að
kenna var heimasveinum ætlað að lesa lex-
íur sínar í þessum stofum undir ströngu
aðhaldi umsjónarkennara sem öðru hveiju
brá fyrir við gægjugat á hurðunum. Síðdeg-
is og á kvöldin áttu þeir sér fijálsar stund-
ir en ekki var gert ráð fyrir að þeir fæm þá
í bæinn nema í nauðsynlegustu erindum.
Ekki var heldur gert ráð fyrir að kynt væri
í skólanum nema í aftökum. Af þessu hvoru
tveggja leiddi að heimasveinar eigruðu oft
áflogagjarnir og hávaðasamir um stofur og
ganga skólans; þess í milli lásu þeir „utan
hjá“ eða sungu. Bæjarsveinar komu títt í
skólann utan kennslustunda sér til gagns
4