Lesbók Morgunblaðsins - 12.10.1991, Blaðsíða 4

Hvað þýðir
Eiffelturninn?
Við eybúar hér norðurí Atlantshafi finnum vita-
skuld til einangrunar. Það höfum við altaf
gert. En sú einangrun sprettur ekki af neinu
sérsinni né fælni okkar við hinn stóra heim.
Þvertámóti hefur fjarlægðin frá meginlandinu
Alræði öreiganna þurfti
líka sín trúarbrögð.
Þannig er Heilög
þrenningin Marx, Engels,
Lenín til komin.
Marxisminn, sem
upphaflega var hálfvegis
vísindalegt hálfvegis
heimspekilegt
félagsmálagrufl, fyren
varði orðinn að
trúarbrögðum.
Eftir ÞORGEIR
ÞORGEIRSON
löngum æst í okkur skerandi hungur eftir
hverslags hlutdeild eða þáttöku í því sem
Evrópa er að hugsa eða framkvæma. Til
sögualdar má rekja hugtak sem enn þann
dag í dag hefur þunga merkingu í hugum
ungra íslendinga. Að sigla. Fólk þarf að
sigla. Með öðrum orðum: að sjá heiminn.
Til forna var það ófrávíkjanlegur þáttur í
uppeldi höfðingjasona að þeir sigldu, fóru
utan. Núádögum verða allir ungir menn og
allar ungar stúlkur að fá allt það sem áður
veittist einungis höfðingjasonum. Það er
inntak lýðræðisins. Og flest ungmenni sigla
einsog það enn heitir þó utanfarar nútímans
velkist ekki lengur á kvikri haföldunni held-
ur sigla þeir um ósónfátæk háloftin.
Samhengið birtist þó í því að brennandi
þörf okkar fyrir að fylgjst með hún angar
enþá af sjóriðu og svimandi hafi. Stundum
getur þetta orðið svolítið fyndið.
Þegar ég bjó suðurí París, í Saint-
Germain-des-Prés hverfinu, á árunum
1955-56, blasti Eiffeltuminn mikli daglega
við mér útum þakgluggaboruna mína, en
sá turn var á sínum tíma reistur tilað minn-
ast aldarafmælis hinnar borgaralegu lýð-
ræðisbyltingar. Turninn er talinn fyrsta
mannvirki veraldarinnar í módernískum stíl,
þ.e.a.s. sjálft upphafsstef módernismans,
því fanst mér fátt mikilsverðara fyrir ungan
listamann en það að skilja merkingu hans.
Hvað hefur hann að segja þessi tum sem
Monsieur Eiffel datt oná að byggja árið
1889? Eða með einföldum bláttáfram orðum:
Hvað þýðir Eiffeltuminn?
Það er hálfankanalegt að hugsa til þessa
blánka verkakonusonar sem kominn er í
anda fornra höfðingja suðurtil Parísarborg-
ar og situr þar á umbúðakassa við þak-
gluggann sinn niðursokkinn í vonlaus heila-
brot um merkingu Eiffeltumsins.
Spurningu minni fann ég ekkert svar í
þeirri ferð. En 35 ámm síðar laust svarinu
þó onyfír mig þar sem ég sat í stofusófanum
Marx „ósveigjanlegur hrottaskapurinn í ritskoðun kotnmúnismans sem bar í sér
dauðamein kerfisins alls.”
og horfði á heimsfréttirnar gegnum útsýn-
isljóra sjónvarpskassans míns.
Aðstæðurnar vom dálítið sérstakar.
Þegar Operation Sandstorm eða innrás-
in í Kúvæt var í undirbúningi í fyrravetur
komumst við íslendingar í beint samband
við heimsfréttimar um gerfihnetti. Menta-
málaráðuneytið mat bröltið í Miðausturlönd-
um sem tímamótaviðburði og sjónvarpið
fékk undanþágu til að varpa út beinum
gerfítunglafréttum á ensku frá kl. 23 á
kvöldin til kl. 9 að morgni. Fínir alþjóðlegir
fréttamannahópar frá Sky og CBS vom allt
í einu næturgestir í hverri stofu. Þessir
óvæntu gestir skýrðu margt fyrir manni,
einkum þó óbeint. Tilaðmynda leyndi það
sér ekki að þetta vom fyrirmyndimar að
framkomu sjónvarpsþulanna okkar hér.
Þannig varð það ljóst hvers vegna íslensku
sjónvarpsþulimir höfðu lagt sér til nefmælg-
ina. Framundir árið 1987 var íslenska nær
undantekningarlaust töluð í gegnum munn-
inn, en eftir þann tíma em vissir hópar farn-
ir að tala þetta forna tungumál með fram-
andlegum hætti í gegnum nefið. Þessi nýj-
ung tekur mið af eintóna einkynja einhæfum
alþjóðlegum stíl sjónvarpsfréttamanna.
Þannig er semsé vald stflsins.
Maður situr þarna í stofusófanum og það
brestur á með viðtali við Bush forseta um
Sandroksaðgerðirnar. En Bush forseti situr
óhagganlegur eins og Eiffeltuminn framan
við myndavélarnar og tilkynnir: Ég get lof-
að því að þetta verður ekkert nýtt Víetnam.
I can promise you: this is not going to be
another Viet-Nam.
Forsetinn heldur áfram að minna á Eif-
feltuminn og 35 ára gömul spurning hvarfl-
ar að mér á ný. Hvað þýðir Eiffelturninn
eiginlega?
Ég kem að því síðar. Fyrst nokkur orð
um stfl valdsins.
Á dögum Víetnamstríðsins og Watergate-
málanna tóku fjölmiðlar völdin í nafni sann-
leikans. Stfll þeirra var þá knýjandi, nánast
innfjálgur, voldugur. En það stóð ekki lengi.
Nú hefur valdið aftur tekið fjölmiðlana í
sínar hendur. Stíllinn nýi byggir á cool ein-
tóna einkynja einhæfum alþjóðlegum brag
sem aðrir kannski hafa gefið heppilegt nafn,
en ég ætla hér að kalla ósjálfráða sjálfshafn-
ingu. Þetta er sjálfshafning án sambands
við neitt sjálf. Þetta byggir á persónum án
persónuleika. Þetta hefur allan heimsins
glæsibrag en er þó laus við sjarma. Þetta
talar einsog I fyrirmælum. Um nokkra stund
hefur auglýsingaiðnaðurinn eflt og ræktað
þetta mótsagnakennda fyrirbæri. Fjölmiðl-
arnir sem verða peningalega æ háðari aug-
lýsingaiðnaðinum hafa nauðugir orðið að
tileinka sér stíl auglýsinganna. Maður les
orðið heilu tímaritin án þess að vita hvar
myndefni viðtalanna endar og auglýsingarn-
ar taka við. Maður horfir á sjónvarp og
gerir varla greinarmun á sápuauglýsingu
og stríðsfrétt, nema ég hefði átt að segja
sápufrétt og stríðsauglýsingu. Sky-fréttirn-
ar með samtímaútsendingum CBS-stöðvar-
innar, sem ég horfði á 15 mínútur á hveiju
kvöldi í vetur, þær voru tæknilega séð
hreint undur, en mannlega séð voru þær
afar fátæklegar. Það eina sem ég enn man
af þessu er stigvaxandi pirringurinn af
þeirri tilfinningu að vera orðinn tilraunadýr
í einhverri tómleikans alsheijartilraun
smink- og hárgreiðsludeildanna hjá Sky og
CBS.
Það er semsé þessi eintóna einkynja ein-
hæfi alþjóðlegi stfll fréttanna sem Bush for-
seti sækir vald sitt í þegar hann tilkynnir:
I can promise you: this is not going to be
another Viet-Nam! Tími hins ágenga sann-
leika í sjónvarpi heimsins er liðinn. Hinn
ósjálfráða sjálfshafning tekin við. Með henni
eiga hvorki Víetnam né aðrar staðreyndir
neina samleið. Hún býr öll og óskift í formi
sínu, útliti og stíl.
Nú fer ég bráðum að snúa mér aftur að
spumingunni um merkingu Eiffelturnsins,
en fyrst koma fáeinar grundvallarathuga-
semdir um valdið.
Valdið geta menn athugað í fræðilegu,
sögulegu eða þá pólitisku samhengi vilji
þeir flýja þá upprunalegu staðreynd mann-
eðlisins að huglæg forsenda valdsins heitir
sjálfshafning. Áðuren maður tekur sér vald
yfir annari mannveru verður hann að hafa
sagt við sjálfan sig: ég er betri. Framkvæmd
valdsins heitir oftast hrottaskapur. Þannig
eru sjálfshafning, vald og hrottaskapur
órofa þættir í sama ferlinu. Þijár mismun-
andi hliðar á sama hlut. Um þetta gátu
menn lesið í Ólafs sögu helga og síðarmeir
í Gerplu Halldórs Laxness, en báðar þær
sögur fjalla um tilurð konungsvaldsins.
Sjálfshafning og hrottaskapur valdbeiting-
arinnar svarar sér undireins í hræðslu við
réttmæta einangrun, hræðslu sem á hátíða-
stundum er kölluð samviska. Því er það sem
keisarar og kóngar þáðu vald sitt frá þrenn-
ingu guðdóms sem lýtur að sínu leyti reglum
sjálfshafningarinnar: Sonurinn speglar sig
í Heilögum anda og sér Föðurinn. Þannig
tengjast trúarbrögð valdstjórninni. Ein-
valdshefðin þarf að gera trúarbrögðin að
skálkaskjóli sínu, en trúin hefur að vísu
margt annað til síns ágætis sem margoft
varð til að slá á hrottaskap einvaldsins og
pótintáta hans. Þó enganvegin alltaf.
Svo kom borgaralega lýðræðisbyltingin